Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

А бараніліся тады вы смела, ўпарта,
Хоць маскалі атакавалі не на жарты.
Страляюць кепска! Ўбачыўшы, што адступалі,
Я закіпеў ад злосці — Стольнік зноў на хвалі!
І так яму на свеце у ва ўсім вядзецца?
Дык і ад гэтага нападу адаб’ецца?
Я засаромлены пайшоў, а ўжо быў ранак,
Ажно гляджу, пазнаў: выходзіць ён на ганак
І запінкай брыльянтавай мігціць на сонцы,
І круціць вус, сабой здаволены бясконца.
І мне здалося, што смяяўся нада мною,
Што ён мяне пазнаў і ўзмахваў так рукою
3 насмешкай і пагрозай. Карабін хапаю
У салдата, ледзь падняў — я стрэліў, не згадаю!
Ты знаеш!

Пракляты самапал! Бо той, хто забівае
Мячом — замахваецца, круціць, адбівае,
Раззброіць можа ворага або спыніцца,
А зброя агнястрэльная — абы схапіцца,
Адна хвілінка, іскарка…

Ці ж я ўцякаў, як ты ў мяне наставіў дула?
Стаяў я моўчкі, роспач сэрца агарнула
I з жалю нейкага я на’т не зварухнуўся.
Чаму ж ты, ах, Гервазы, ў той час прамахнуўся?
Зрабіў бы ласку! Ды, відаць, за грэх пакуты
Патрэбныя…»

Зноў задыхнуўся, болем скуты
«Бог бачыць, — мовіў Ключнік, — што я шчыра меціў!
А стрэл твой колькі ж выпусціў крыві! Прыкмеціў,
Якой азваўся ў нашых сем’ях ён бядою?
А гэтаму ўсяму, пан Яцак, ты віною!
А сёння, калі Графа ледзь-ледзь не задзелі,
Апошняга з Гарэшкаў, хоць і па кудзелі,
Ты засланіў яго. Калі маскаль стараўся
Мяне забіць, то праз цябе я жыў застаўся.
Дык калі праўда, што ты стаў ксяндзом-манахам,
То ўжо не згінеш пад Сцізорыкавым ўзмахам.
Бывай, не праступлю больш вашага парога,
Цяпер мы квіты, дык пакіньма рэшту Богу!»

Тут Яцак працягнуў руку, але Гервазы
Адскочыў, кажучы: «Мне нельга без абразы
Крануць рукі тваёй — па гонару законах!
Яна скрываўлена не pro publico bono».

Дык Яцак на падушкі зноў апаў бяссільна,
Штораз бляднейшы, і пачаў распытваць пільна
Суддзю ізноў, ці пасылалі па плябана,
А Ключніку сказаў: «Вось я малю васпана
Застацца, зараз скончу, ледзь мне хопіць сілы
Сказаць. Пан Ключнік, я стаю ўжо ля магілы!»

«Што ты, — сказаў Суддзя, — я ж бачыў сам, што рана
Не страшная, а ты так пільна жджэш плябана?
Змяніць мо перавязку? Лекара, быць можа?
Ў аптэчцы ёсць…» Ксёндз перарваў: «Не дапаможа
Нішто. Была старая рана там з-пад Ены,
А сёння зачапілі, дык і ўсё — гангрэна.
А я на ранах знаюся — вось кроў, як сажа,
Ды гэта глупства ўсё… Дык што тут доктар скажа?
Раз паміраем, здаць цяпер ці потым душу…
Даруйце, пане Ключнік, я закончыць мушу!

І ў тым заслуга ёсць, не стацца вінаватым
Перад народам, хоць і здраднікам праклятым
Цябе завуць, так як было тады са мною!

І здрадніка імя ішло за мной чумою.
Знаёмыя са мной не сталі сустракацца,
Сябры мае мяне ўжо сталі выракацца.
Хто баязлівы, той здалёк ледзь прывітаўся.
Ды на’т габрэй які, мужык і той стараўся,
Хоць пакланіўшыся, правесці злосным смехам
А слова „здраднік“ адбівалася ўкруг рэхам
І цэлы дзень ад рання самага да змроку
Вілося прада мной, як пламя ў хворым воку.
Аднак не быў я здраднікам радзімы.

Маскоўскім сябрам гвалтам я пачаў лічыцца.
Зямлі Гарэшкаў частку аддалі Сапліцам
Таргавічаны ды надумалі і ўрадам
Мяне ушанаваць [54] Здаецца, Стольнік быў забіты каля 1791 года, падчас першай вайны. . Каб быў я здольны к здрадам
Чорт радзіў, дык я стаў бы сільны і багаты.
Каб стаў я маскалём, дык першыя магнаты
Маёй шукалі б ласкі. Сын шляхоцкай хаты
І селянін, што землякоў так папракаюць
За службу маскалям, удачлівых не хаюць.
Я гэта ведаў — і не мог аднак жа.

Я ўцёк з радзімы!
Дзе я не быў! Чаго не перанёс!

Але мне Бог памог душу ад смерці збавіць:
Паправіцца павінен быў я і направіць
Наколькі можна, тое

Гарэшкі дочка ўмерла на Сібіры дзесьці,
І ваявода, муж, прапаў там дзесь без весці
Пакінулі дзіцятка на радзіме, Зосю.
Я гадаваць яе загад даў…

Больш чым з кахання, з гонару хутчэй дурнога
Забіў я, дык стаў сціплым, стаў слугою Бога.
Як быў я рызыкантам, злоснікам, гулякам,
Дык галаву спусціў, манахам стаў Рабакам,
Што як чарвяк у пыле…

Злы прыклад для радзімы, падазрэнне здрады
Я адкупіць рашыў і заплаціць быў рады
Крывёй, самаадданасцю…