Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

Вы нашы помнікі! О як жа вас без меры
Зжыраюць царскіх слуг і гандляроў сякеры!
Не пакідаюць месца птушкам лёгкакрылым,
Ні песнярам, якім ваш цень таксама мілы.
Бо ліпа ж Чарналеская натхніла Яна
На столькі слаўных рыфмаў! Шмат падыктавана
І песняру-казаку дубам-многабаем [28] Гл. паэму Гашчынскага «Замак Канёўскі». .

А колькі ж вінен я лясам і нашым гаям!
Стралок слабы, я ад сяброўскіх жартаў злосных
Хаваўся ў вашым цені, векавыя сосны.
І колькі ж дум упаляваў, калі ў глухмені
Адзін на купіне сядзеў у задуменні.
Між пнямі мох сівы, бывала, серабрыцца,
Заліты сінявой растоптанай чарніцы,
А воддаль чырванеюць верасоў узгоркі,
Прыбраныя ў брусніц каралавыя зоркі.
Наўкола цемра, а ўгары на ўсім абшары —
Галіны, як зялёныя густыя хмары.
Віхор гуляў дзесь там над склепам нерухомым
З выццём і шумам, з лёскатам і громам:
Гул дзіўны, ап’яняючы! І мне здалося,
Што мора нада мной шумела шматгалоссем.

А нізам, як руіны гарадоў: пень дуба
Тырчыць з зямлі, як частка велічнага зруба,
На ім апёртыя, як сцен, калон руіны,
Гнілыя пні, калоды, з суччам верхавіны,
Абвітыя травой, імхом. У тыя гушчы
Заглянуць страшна — там жывуць магнаты пушчы:
Ваўкі, дзікі, мядзведзі. Ля ўваходу — косці
Неасцярожных, што зайшлі сюды у госці.
Шугнуць часамі з зелені лясной аблогі
Уверх, нібы фантаны два, аленя рогі,
Ці іншы звер мігне істужкай жаўтаватай
Між дрэў і гасне, як прамень між зелені кашлатай.

І зноў на нізе ціха. Дзяцел на яліне
Пастукае і далей адлятае, гіне,
Схаваўся, але дзюбай дзесьці ў дрэва тыча
I, як дзіця, знайсці сябе ў схаванцы кліча.
Арэх грызе вавёрка, скокнуўшы на хвою,
I, кутасок павесіўшы над галавою,
Нібы пяро над стройнай шапкай кірасіра,
Усё галоўкай круціць ды працуе шчыра.
А госця ўбачыўшы, лясная танцаўшчыца
Мігае з дрэў на дрэвы, быццам бліскавіца,
Пасля ў дупле якімсьці нечакана гіне,
Нібы дрыяда, грэчаскіх лясоў багіня.
Зноў цішыня.

Шасціць галінкай, пэўне, вецер.
Ды не. З-паміж разгорнутага вецця
Яснее тварам, прыгажэйшым чым рабіна,
Збіральніца лясное ягады, дзяўчына,
З кашолкі лыкавай частуе назбіранай
Брусніцай, быццам вусны у самой, румянай.
З ёй побач хлопец крочыць, гне ляшчыннік стромкі,
І ловіць дзеўчына арэхавыя гронкі.

Аж раптам брэх сабак чуваць і рога гранне,
Дык, адгадаўшы, што надходзіць паляванне,
Паміж гушчараў лісця, поўныя трывогі,
З вачэй знікаюць раптам, як лясныя Богі.

А ў Сапліцове ўзняўся рух ужо ад рання.
Але ні зычны голас труб, ні коней ржанне,
Ні брэх сабачы, ані зборы ўсе ў дарогу
Тадэвуша з пасцелі вьвдягнуць не могуць.
Ён спаў апрануты, нібы байбак, і ў дому
Шукаць яго на думку не ўзбрыло нікому,
Бо кожны быў заняты, меў сваё заданне.
І сонны сябра быў забыты ў гэта ранне.

Ён хроп, а сонца праз дзіру, што ў аканіцы
Кшталт сэрца мела, зазірнула ў глыб цямніцы,
І слупам вогненным твар хлопца асвяціўся.
Ён падрамаць яшчэ хацеў, дык пакруціўся,
Хаваючыся ў цень. Ды раптам стук раздаўся,
І сон прапаў. Вясёлым сёння прачынаўся
І чуўся рэзвым, лёгкім, быццам птушка ў полі,
Пасмёхваўся, шчаслівым чуўся, як ніколі.
Нагадваў дзень мінулы, што прайшоў так міла,
Уздыхаў і чырванеў, і сэрца моцна біла.
Зірнуў на свет, вось дзіва! ў косах залацістых
У сэрцы тым блішчала пара воч празрыстых,
Расчыненых шырока. Гэтак вось бывае,
Калі хто з яснасці дня ў цемру заглядае.
І ручку ўбачыў дробную, як веер збоку,
Настаўленую к сонцу для аховы зроку.
А пальцы дробныя, што зменшыць бляск хацелі
Наскрозь, ж бы рубінавыя, зіхацелі.
І вусны ўбачыў, што цікавасць расхінала,
I зубкі, што цвілі, як перлы між каралаў,
І тварык, хоць ад сонца даланёй прыкрьггы
Ружовай, свежых ружаў фарбай быў заліты.

Тадэвуш ля акна спаў. Сам прыкрыты ценем,
Ляжаў і разглядаў з цікавым задзіўленнем
Здань тую проста над сабой, над самым тварам
Не разумеў, ці гэта быль, ці толькі мара —
Адзін з тых ясных мілых тварыкаў дзіцячых,
Якія ў снах дзяцінства мы часамі бачым.
А тварык нахіліўся. І тады разгледзеў
З пачуццем страху, што яго ён бачыў недзе.
Прыпомніў волас залацісты і кароткі
У беласнежныя завіты папільоткі,
У серабраныя стручкі, што так на сонцы
Свяцілі, як карона на святой іконцы.
Ускочыў, з’ява спуджаная адляцела.
Чакаў дарма — вяртацца не хацела,
Але пачуў стук лёганькі па аканіцы
І словы: «Уставайце, каб вам не спазніцца
На паляванне». Мігам з ложка падарваўся
I аканіцу пхнуў, што толькі трэск раздаўся,
Калі аб сцены грукнулі дзве палавіны.
Задзіўлены глядзеў вакол са дзве хвіліны —
Нікога не заўважыў, і слядоў ні звання.
Непадалёк быў сад. Нязначна на паркане
Лісточкі і галоўкі хмелю ўздрыганулі.
Магчыма, што іх рукі лёгкія кранулі?
Ці вецер рушыў мо? Тадэвуш прыглядаўся
Да іх, ды ў сад ісці адвагі не набраўся.
Падняўшы вочы, затрымаў іх на паркане
I, палец к вуснам прылажыўшы для маўчання,
Каб словам не зрабіць у думках блытаніны,
У лоб сябе пастукаў, будзячы ўспаміны.
А ўрэшце пальцы закусіў мо аж да косці
I: «Гэтак мне і трэба!» — закрычаў у злосці.