Гі Мапасан - Навелы

— Ну, гэтыя чатырох знайшлі сабе прытулак.

Але вось неяк уранку, калі старая была ў хаце адна, далёка на раўніне яна заўважыла чалавека, што ішоў да яе сядзібы. Хутка яна яго пазнала, гэта быў вясковы паштар, што разносіў лісты. Ён аддаў ёй складзеную паперку, яна выцягнула з футарала акуляры, якімі яна карысталася шыючы, і вось што прачытала:

«Пані Саваж, гэтым лістом паведамляю вам сумную навіну. Ваш сын Віктор учора быў забіты ядром, якое, так бы мовіць, разарвала яго напалам. Я быў зусім побач; мы і ў роце трымаліся разам, і ён мне расказаў пра вас, каб я паведаміў вам у той самы дзень, як яго напаткае якая-небудзь бяда.

Я ўзяў гадзіннік у яго з кішэні, каб аддаць вам, калі скончыцца вайна.

Шчыра вітаю вас.

Сэзэр Рыво.

Салдат 2-га класа, 23-га маршавага палка».

Ліст быў напісаны тры тыдні таму. Яна не плакала; сядзела нерухома, такая ўражаная, ашаломленая, што нават і болю яшчэ не пачула. Думала: «Ну вось табе, цяпер ужо і Віктора забілі». Потым вочы яе наліліся слязамі, і боль сціснуў сэрца. Думкі наплывалі адна за адною, жахлівыя, пакутлівыя. Ужо не абдыме яна болей сваё дзіця, свайго бамбізу, ніколі болей! Жандары забілі бацьку, прусакі забілі сына... Ядро разарвала яго напалам. Ёй здавалася, што яна сама бачыла гэты жах: галава панікла, вочы шырока расплюшчыліся, а ён усё пакусваў свой доўгі вус, нібы загневаўся, як даўней.

А што яны потым зрабілі з яго целам? Каб ёй хоць аддалі яе дзіця, як некалі аддалі мужа з прабітым куляю лобам.

Нарэшце яна пачула галасы. Гэта прусакі вярталіся з сяла. Яна хуценька схавала ліст, выцерла вочы і сустрэла немцаў са звычайным выразам твару.

Усе чацвёра задаволена смяяліся, бо неслі ладнага труса, крадзенага, канешне, і знакамі паказвалі старой, што сёння ў іх будзе смачны абед.

Яна адразу ж пачала завіхацца, каб прыгатаваць ежу, але калі спатрэбілася забіць труса, у яе не хапіла рашучасці. А гэта было ёй не ўпершыню! Адзін з салдатаў забіў яго, стукнуўшы па патыліцы.

Яна злупіла з труса шкуру, агаліўшы чырвонае цельца, але выгляд крыві, што цякла ў яе па руках, цёплае крыві, што ўвачавідкі ахалодвала і застывала, прымушаў яе калаціцца з галавы да ног; і ўвесь час у яе перад вачыма стаяў сын, разарваны напалам, увесь у крыві, як і гэты звярок, што яшчэ падрыгваў.

Яна села за стол разам з прусакамі, але не магла з'есці ніводнага кавалачка. Яны праглынулі труса, не звяртаючы на яе ўвагі. Старая моўчкі паглядала на іх збоку, выношваючы нейкую думку, але твар яе быў такі непранікальны, што яны нічога не заўважылі.

Раптам яна сказала: «Я не ведаю нат вашых прозвішчаў, а ўжо месяц, як вы ў мяне жывяцё». Яны зразумелі, што яна хоча, праўда, не без цяжкасці, і сказалі ёй свае прозвішчы. Але ёй гэтага было мала, яна папрасіла напісаць іх на паперы разам з адрасамі іхніх сем'яў і, начапіўшы акуляры на свой доўгі нос, агледзела незнаёмы почырк. Пасля згарнула паперу і паклала яе ў кішэню разам з лістом, што паведаміў ёй пра смерць сына.

Калі прусакі паелі, яна сказала: «Пайду пасцялю вам». І пачала насіць сена на гарышча, дзе яны спалі.

Яны здзівіліся, і старая растлумачыла, што так будзе цяплей. Прусакі ўзяліся памагаць ёй. Запхаўшы гарышча да самае страхі, яны зрабілі сабе нешта накшталт вялікага пакоя з цёплага духмянага сена, дзе яны маглі спаць найлепшым чынам.

У час абеду адзін з салдатаў занепакоіўся, што цётка Саваж яшчэ нічога не ела. Яна адказала, што ў яе баліць жывот. Пасля яна запаліла добры агонь, каб сагрэцца, а чацвёра немцаў, як і кожны вечар, залезлі па лесках на гарышча.

Як толькі дзверы за імі зачыніліся, старая прыняла лескі, адчыніла дзверы ў хату і пачала насіць салому, аж покуль не заваліла ўсю кухню. Яна хадзіла па снезе босая так асцярожна, што нічога не было чуваць. Час ад часу яна прыслухоўвалася да гучнага і няроўнага храпу салдатаў. Вырашыўшы, што саломы ўжо досыць, яна сунула адно бярэмя ў агонь, яно запалала, і старая расцярушыла яго па кухні. Потым яна выйшла і пачала глядзець.

Праз некалькі хвілін неўтаймоўнае полымя заліло халупу з сярэдзіны, пасля яно ператварылася ў жахлівае вогнішча, у вялізарную печ, што палала і пырскала святлом праз вузкія вокны, кідаючы на снег яскравы адбітак.

Моцны крык вырваўся з вышыні хаты, ператварыўся ў хвалю чалавечага ляманту, поклічаў, што рвалі душу жахам і роспаччу.

Пасля дзверцы праваліліся ўсярэдзіну, вогненны віхор вырваўся на гарышча, пранізаў саламяную страху, узняўся ў неба магутным полымем, і ўся халупа запалала.