Гі Мапасан - Навелы

Шмат дзён запар праз горад цягнуліся рэшткі разбітай арміі. Гэта было ўжо не войска, а бязладная арда.

Салдаты, зарослыя неахайнымі бародамі, у падраных мундзірах, паныла пляліся, без сцягоў, уразброд. Змораныя, прыгнечаныя, гэтыя дзецюкі, здавалася, не маглі ўжо ні думаць, ні дзейнічаць, брылі адно па звычцы, а як толькі спыняліся, падалі ад знямогі. Асабліва шмат было рэзервістаў — мірных людзей, бяскрыўдных ранцье, прыгорбленых цяжарам вінтоўкі, ды аднолькава падатных паніцы і ўздыму салдатаў нацыянальнай гвардыі, заўжды гатовых і да атакі, і да ўцёкаў; між іх сям-там мільгалі «чырванаштаннікі» — ашмоткі дывізіі, перамолатай у бітве; у адным шэрагу з пехацінцамі розных палкоў можна было сям-там заўважыць то цёмныя мундзіры артылерыстаў, то бліскучую каску нязграбнага драгуна, які ледзьве ўлягаў за болей ходкай пяхотай.

Праходзілі падобныя да шайкі разбойнікаў атрады вольнанаёмных стралкоў з гераічнымі найменнямі: «Мсціўцы за паражэнне», «Грамадзяне магілы», «Падзельнікі смерці».

Камандзіры гэтых атрадаў, былыя суконшчыкі ці лабазнікі, гандляры салам ці мылам, выпадковыя воіны, узведзеныя ў чын афіцэра за машну ці за пышныя вусы, увешаныя зброяй, убраныя ў мундзіры з галунамі, размаўлялі гучна і самаўпэўнена, абмяркоўвалі планы кампаніі і выхваляліся, што толькі на іх плячах і трымаецца няшчасная Францыя; але часам яны проста баяліся сваіх смелых да безразважнасці салдатаў — вісельнікаў, грабежнікаў і гвалтаўнікоў.

Хадзілі пагалоскі, што прусакі вось-вось зоймуць Руан.

Нацыянальная Гвардыя, якая апошнія два месяцы вельмі асцярожна вяла разведку ў навакольных лясах ды сяды-тады падстрэльвала сваіх вартавых і спешна займала баявыя пазіцыі пры шолаху якога-небудзь зайчыка ў кустоўі, разбрылася па сваіх сямейных кутках. Зброя, мундзіры — усё тое забойнае прыладдзе, якім яна зусім нядаўна палохала межавыя слупы бальшакоў на тры мілі ў акружнасці, раптоўна некуды знікла.

Апошнія французскія салдаты пераправіліся нарэшце цераз Сену з намерам дабрацца да Понт-Адэмэра праз Сэн-Сэвэр і Бург-Ашар; ззаду за ўсімі ішоў з двума ад'ютантамі генерал, прыгнечаны, бяссільны нешта зрабіць з гэтымі разрозненымі шматкамі, і сам разгублены ад той страшэннай катастрофы, якая спасцігла вялікі народ, прызвычаены да перамог, а цяпер нашчэнт разбіты, нягледзячы на сваю легендарную храбрасць.

Потым над горадам навісла мёртвая цішыня, маўклівае чаканне немінучай бяды. Шмат хто з атлусцелых буржуа, што страцілі ўсялякую мужнасць за стойкамі ды прылаўкамі, са страхам чакалі пераможцаў, каб хоць тыя, крый Божа, не палічылі зброяй іх пожагі ці вялікія кухонныя нажы.

Жыццё ў горадзе спынілася: крамкі былі на замках, вуліцы абязлюдзелі. Рэдкія прахожыя, напалоханыя злавеснай цішынёй, баязліва трымаліся бліжэй да сцен.

Чаканне было такое пакутнае, што, здавалася, хай бы ўжо лепш хутчэй прыйшоў ён, той вораг.

На другі дзень па адыходзе французскага войска па палудні па горадзе прамчаліся ўланы, якія невядома скуль узяліся. Трохі пазней па схіле Сэнт-Катрын скацілася адна чорная лавіна, дзве другія плыні захопнікаў хлынулі з боку Дарнэтальскай і Буа-Гіёмскай дарог. Авангарды ўсіх трох карпусоў адначасна ўступілі на плошчу перад ратушай, і па ўсіх суседніх вуліцах разгарнуліся батальёны германскай арміі — брукаванкі аж гулі пад чаканным страявым крокам.

Словы каманды, што выкрыкваліся нязвыклымі гартаннымі галасамі, узляталі каля дамоў, якія здаваліся вымерлымі і апусцелымі, аднак паўсюль з-за прымкнёных аканіц за гэтымі мужчынамі-пераможцамі, якія «па праву вайны» раптам сталі ўладарамі горада, маёмасці і самога жыцця, спалохана цікавалі чалавечыя вочы. Руанцы, пазатойваныя ў сваіх кутках, былі ў тым стане гранічнай разгубленасці, які звычайна спавадоўваюць страшныя стыхійныя бедствы, знішчальныя землятрусы, проці якіх бездапаможная ўся мудрасць і ўся моц чалавека. Нас заўсёды апаноўвае жах, калі звыклы парадак скасаваны, калі раптам перастаеш пачуваць сябе ў бяспецы, калі ўсё, што ахоўвалася законамі людзей ці законамі прыроды, апынаецца ва ўладзе нейкай няўцямнай і лютай сілы. Землятрус, які цэламу паселішчу нясе пагібель пад руінамі жылля, рачная паводка, якая нясе целы ўтопленых сялян разам з трупамі валоў і сарванымі кроквамі дахаў, ці пераможная армія, якая забівае ўсіх, хто абараняецца, бярэ астатніх у палон, рабуе пад імем Мяча і пад грукат гарматаў узносіць хвалу свайму богу, — усё гэта жахлівыя бічы чалавецтва, якія касуюць нашу веру ў адвечную справядлівасць, у нябесную ахову і розум чалавека.