Гі Мапасан - Навелы

Потым труп абгрызлі ваўкі.

А птушкі ўслалі сабе гняздо ватаю з разарванага матраца...

Я захаваў гэтую сумную рэліквію. І я малю неба, каб нашы сыны ніколі не зведалі вайны.

Пераклад : Ніна Мацяш

Ён паміраў паволі, як паміраюць хворыя на сухоты. Кожнага дня каля другой гадзіны ён садзіўся пад вокнамі гатэля на бульварную лаўку і глядзеў на спакойнае мора. Нейкі час ён сядзеў нерухома, грэючыся на сонцы, і маркотна ўглядваўся ў хвалі Міжземнага мора. Часам ён пераводзіў позірк на высокія горы, што абступалі Мантон, вяршыні якіх патаналі ў смузе. Пасля ён вельмі павольна клаў адну нагу на другую — ногі былі худыя, адны косці, абцягнутыя тканінай, — і разгортваў кнігу, заўсёды тую самую.

Ён сядзеў нерухома і чытаў, чытаў вачыма і думкамі — здавалася, што ён чытаў усім сваім нядужым целам, а душа яго патанала, гублялася, знікала ў гэтай кнізе, аж пакуль пасвяжэлае паветра не выціскала з яго грудзей кашаль. Тады ён уставаў і адыходзіў.

Гэта быў высокі немец з белай барадой. Ён абедаў і вячэраў у сваім пакоі і ні з кім не размаўляў.

Нейкая няясная цікаўнасць цягнула мяне да яго. Аднойчы я сеў побач з ім, таксама дзеля прыліку ўзяўшы з сабой кнігу — томік вершаў Мюсэ.

Я пачаў чытаць паэму «Раля».

Мой сусед раптам спытаўся ў мяне на добрай французскай мове:

— Ці ведаеце вы нямецкую мову?

— Ні слова.

— Шкада. Бо калі ўжо лёс звёў нас разам, я б паказаў вам каштоўную рэч: вось гэтую кнігу.

— Што ж гэта за кніга?

— Гэта кніга майго настаўніка Шапэнгаўэра з яго заўвагамі. Як бачыце, усе палі паспісваны яго почыркам.

Я з павагай узяў кнігу і стаў глядзець на гэтыя незразумелыя мне словы, за якімі хаваліся несмяротныя думкі вялікага вучонага, што здолеў так разладзіць і зблытаць людскія мары і спадзяванні, як ніхто да яго.

І неяк раптоўна згадаліся радкі Мюсэ:

Ці спіш ты задаволены, Вальтэр,

І ці твая гідлівая ўсмешка

Яшчэ лунае над тваёй магілай?

І я мімаволі параўнаў дзіцячы, манаскі сарказм Вальтэра з непераможнай іроніяй нямецкага філосафа, уплыў якога на думкі людзей і дагэтуль застаецца вельмі глыбокі.

Хай нехта пратэстуе або злуецца, хай абураецца або захапляецца, але Шапэнгаўэр адзначыў чалавецтва пячаткай сваёй пагарды і расчаравання.

Дасведчаны жуір, ён спляжыў надзеі, спадзяванні, паэзію і іншыя хімеры, знішчыў імкненні, разбіў давер між людзьмі, забіў каханне, зрынуў культ-ідэал жанчыны, загубіў ілюзіі сэрца, выканаў найвялікшую ў гісторыі скептычна-разбуральную працу. Ён насмяяўся з усяго, спустошыў усё. І нават сёння ўсе тыя, хто яго ненавідзіць, напэўна ўсё ж маюць у галаве драбочкі яго думак.

— Дык вы асабіста ведалі Шапэнгаўэра? — запытаўся я ў немца.

Ён сумна ўсміхнуўся:

— Аж да самай смерці, пане.

І ён пачаў апавядаць пра яго. Ён расказаў пра тое амаль звышнатуральнае ўражанне, якое гэты дзіўны чалавек рабіў на ўсіх, хто з ім сутыкаўся.

Ён расказаў мне пра сустрэчу гэтага старога разбуральніка з адным французскім палітыкам, тэарэтыкам-рэспубліканцам, які, захацеўшы пабачыць Шапэнгаўэра, знайшоў яго ў півярні ў атачэнні вучняў. Француз убачыў перад сабой худога з'едлівага старога з маршчыністым тварам. Ён смяяўся незабыўным смехам, адным сваім словам ірваў і разрываў на шматкі думкі і перакананні, як сабака, што падчас гульні зубамі раздзірае кавалкі тканіны. І ён паўтарыў мне словы, што выкрыкнуў гэты француз, калі напалоханы і ледзь не звар'яцелы выбег ад Шапэнгаўэра:

— Здаецца, я прабыў гадзіну побач з самім д'яблам!

Стары дадаў:

— У яго і сапраўды была жахлівая ўсмешка, ад якое нам рабілася страшна, нават пасля яго смерці. Калі вам цікава, я раскажу пра выпадак, амаль нікому не вядомы.

І ён пачаў стомленым голасам сваё апавяданне, што час ад часу перарывалася прыступамі кашлю:

— Калі Шапэнгаўэр памёр, мы дамовіліся, што будзем па чарзе сядзець пры нябожчыку па двое аж да раніцы.

Ён ляжаў у вялікім, проста ўбраным цьмяным пакоі. На начным століку гарэлі дзве свечкі.

Апоўначы настала наша чарга. Двое сяброў, якіх мы заступілі, выйшлі, і мы з калегам увайшлі і селі каля ложка.

Твар у нябожчыка зусім не змяніўся. Ён смяяўся. У кутках вуснаў былі відаць так добра знаёмыя нам зморшчынкі, і нам здавалася, што зараз ён расплюшчыць вочы, зрушыцца з месца, пачне гаварыць. Яго розум, яго думкі абвіналі нас, мы, як ніколі раней, адчувалі сябе ў атмасферы яго генія, мы былі захопленыя, запалоненыя ім. Здавалася, яго панаванне над намі было яшчэ паўнейшае цяпер, калі ён быў мёртвы. Яго незвычайны розум меў нейкую таямнічую сілу.