Штэфан Цвэйг - Пякучая таямніца

Але вось неяк у лютым, раніцаю, а палове восьмай, я толькі стала чысціць медныя зашчапкі на вокнах — раптам (я думала, мяне хопіць удар), раптам адчыняюцца дзверы і ўваходзіць Мендаль. Вы ж ведаеце: ён заўсёды бокам праціскаўся ў дзверы, нясмела гэтак, але на гэты раз — і не зразумееш як. Я адразу заўважаю: штосьці з ім не так, ён ледзь стаіць на нагах, вочы ліхаманкава блішчаць, а сам, а божухна — адны косці ды барада! Гляджу я на яго, бачу, што ён быццам не ў сабе, і раптам да мяне дайшло; ён жа нічога не ведае, сланяецца сярод белага дня, як лунацік, ён усё забыў — і булкі, і пана Гуртнера, і як яго з ганьбаю прагналі, — ён сябе зусім не помніць. Пана Гуртнера, дзякуй богу, яшчэ не было, а обер-кельнер якраз піў каву. Я хуценька падбегла да Мендаля, хачу яму сказаць, каб ён не заставаўся тут, інакш гэты грубіян зноў прагоніць яго (тут яна баязліва азірнулася і паправілася), — я хацела сказаць — пан Гуртнер. «Пан Мендаль!» — звярнулася, значыцца, я да яго. Ён зірнуў на мяне, і тут — а божухна, каб вы толькі бачылі, — тут ён, мусіць, адразу ўсё ўспомніў; ён здрыгануўся і закалаціўся, усё закалацілася, не толькі рукі, а і ўсё цела; а потым ён павярнуўся і падаўся да дзвярэй. Каля іх ён і зваліўся. Мы выклікалі па тэлефоне «хуткую дапамогу», і яго забралі. У яго была гарачка, а ўвечары ён памёр. Доктар сказаў, ад цяжкага запалення лёгкіх, і яшчэ сказаў, што ён ужо быў без памяці, калі прыйшоў да нас. Як ён сюды трапіў, ён, відаць, і сам не ведаў, ён хадзіў як лунацік. Ах, божухна, гэта і нядзіўна, калі трыццаць шэсць гадоў дзень пры дні сядзець за адным сталом; гэты стол і быў яму домам.

Мы доўга яшчэ гаварылі пра Мендаля, мы, апошнія, хто ведаў гэтага дзіўнага чалавека; нягледзячы на сваё мікраскапічна кароткае існаванне, ён даў мне, нявопытнаму хлапцу, першыя ўяўленні аб жыцці, цалкам засяроджаным у розуме, а для яе, беднай, змардаванай цяжкаю працаю прыбіральшчыцы, якая на сваім вяку не прачытала ніводнай кніжкі, ён быў не проста таварыш па няшчасці, а такі самы, як і яна, бядняк, якому яна дваццаць пяць гадоў чысціла паліто і прышывала гузікі. І ўсё-такі мы выдатна разумелі адно аднаго за яго старым апусцелым сталом, разам аднаўлялі ў памяці яго вобраз; бо ўспаміны заўсёды аб'ядноўваюць, і ўдвая — успаміны, прасякнутыя любоўю. Але раптам, у разгары размовы, старая схамянулася:

— А божухна, дзе ж мая памяць! Кніга, якую ён тады забыўся на стале, яна і цяпер у мяне. Я ж не ведала, куды знесці яе. А па яе ўсё не прыходзілі і не прыходзілі, і я падумала: пакіну я яе сабе на памяць. Дрэннага ж тут няма нічога, праўда? — Яна хуценька выйшла і прынесла са сваёй каморкі кнігу. Я ледзь схаваў усмешку; з якою ахвотаю вечна гуллівы, а часам і насмешлівы лёс не без злосці прымешвае да жыццёвых драм элемент камічнага. Гэта быў другі том «Віbliotheca Germanorum eritiса et curiosa» [29] Бібліятэка нямецкай эратычнай і займальнай літаратуры ( лац .). Гайна, добра вядомы кожнаму бібліяфілу даведнік па галантнай літаратуры.

Якраз гэты пералік непрыстойнага — habent sua fata libelli [30] Кнігі маюць свой лёс ( лац .). — стаўся апошнім запаветам, перададзеным нябожчыкам-магам і чарадзеем у навярэджаныя, чырвоныя, недасведчаныя рукі, якія ніколі, мусіць, не трымалі ніводнай кнігі, за выключэннем малітоўніка.

Я шчыльна сціскаў губы, намагаючыся задушыць міжвольную ўсмешку, і маё кароткае маўчанне збянтэжыла добрую жанчыну. Можа, гэта што-небудзь вельмі каштоўнае, ці яе ўсё-такі можна пакінуць сабе?

Я сардэчна паціснуў ёй руку.

— Пакіньце сабе. Наш стары сябар Мендаль быў бы рады, калі б ведаў, што сярод многіх тысяч людзей, якім ён дапамог дастаць патрэбную кнігу, ёсць адзін чалавек, які захаваў пра яго ўспамін.

Потым я пайшоў, і мне было сорамна перад гэтаю добраю старою жанчынаю, якая па прастаце душы, але са шчыраю чалавечнасцю захавала вернасць нябожчыку. Бо яна, непісьменная, хоць зберагла кніжку, каб часцей успамінаць яго, я ж на гады забыўся пра Мендаля-букініста, менавіта я, хто мусіў ведаць, што кнігі пішуцца толькі дзеля таго, каб і за межамі свайго існавання застацца чымсьці блізкім для людзей і гэтым засцерагчы сябе ад няўмольнага ворага ўсяго жывога — тлену і забыцця.

На пасажырскім параходзе, які адплываў апоўначы з Ню-Ёрка ў Буэнас-Айрэс, панавала, як заўсёды ў апошнія хвіліны перад адыходам, дзелавітая мітусня. Праз натоўп сюды-туды праціскаліся тыя, хто прыйшоў праводзіць; рассыльныя з тэлеграфа ў зухавата ссунутых набакір каскетках насіліся сярод людзей, выкрыкваючы прозвішчы пасажыраў; неслі багаж і кветкі; па лесвіцах уверх і ўніз бегалі цікаўныя дзеці, а на верхняй палубе нястомна іграў суднавы аркестр. Я стаяў на прагулачнай палубе крыху воддаль ад гэтай штурханіны і гутарыў са сваім сябрам. Раптам паблізу два-тры разы ярка ўспыхнуў магній: мусіць, сярод пасажыраў была нейкая славутасць, і рэпарцёрам, якія перад самым адыходам узялі ў яе інтэрв'ю, спатрэбіўся яшчэ і партрэт. Сябар, зірнуўшы ў той бок, усміхнуўся: