Zenon Kosidowski: Opowieści ewangelistów

Wespazjan i Tytus sowicie go wynagrodzili za usługi oddane w Palestynie, a osobliwie za to, że tak nieomylnie ziściła się jego przepowiednia o wyniesieniu ich na szczyt władzy. Pozwolili mu nawet, aby przybrał sobie ich nazwisko rodowe i nazwał się Józefem Hawiuszem. W Rzymie, dokąd przeniósł się na stałe, otrzymał mieszkanie w prywatnej rezydencji Wespazjana, a także obywa­telstwo rzymskie, dożywotnią pensję oraz posiadłości ziemskie w Italii i Judei. Domicjan, trzeci z rzędu cesarz z rodu Flawiuszów, obsypywał go również łaskami i zwolnił jego posiadłości ziemskie z wszelkich danin podatko­wych.

W życiu rodzinnym szczęście także mu dopisało: z czterema kolejnymi żonami, których losy ze względu na ich niezwykłość zasługiwałyby na osobny opis, miał pięciu synów. Umarł, jak się przypuszcza, w początkach II wieku, w każdym razie wiemy na pewno, że żył jeszcze za panowania Nerwy i Trajana. Jakby dla potwierdzenia, że wszystko, co było związane z jego życiem, musiało mieć obrót paradoksalny, postawiono mu w Rzymie pomnik; czyż można sobie wyobrazić rzecz bardziej fantastyczną, niż ten pośmiertny epilog w życiu człowieka, który był kiedyś kapłanem zburzonej świątyni jerozolimskiej i jed­nym z najdzielniejszych wodzów powstania żydowskiego, a więc wrogiem Rzymu?

Flawiusz, żyjąc w dostatku, nie uległ jednak pokusie próżnowania, lecz przeciwnie, z podziwu godną pracowitością poświęcił się działalności pisarskiej, podjętej z zamiarem głoszenia chwały swego narodu, a także, może nawet przede wszystkim, wiedziony chęcią obrony swojej osoby przed oskarżeniami rodaków. Wynikiem tego imponującego trudu były dwa monumentalne dzieła, mianowicie Dzieje wojny żydowskiej i Dawne dzieje Izraela, oraz dwie prace o charakterze publicystycznym: Przeciw Apianowi i Moje życie.

Jak oceniła je krytyka naukowa, osobliwie co do ich wiarygodności? Otóż zdania są pod tym względem beznadziejnie podzielone. Jedni odmawiają im wszelkiej wartości, inni znowu nie mają dość słów uznania dla historycznej rzetelności autora. Prawda leży jednak gdzieś pośrodku. W wypadkach, kiedy Józef Flawiusz, z obowiązku klienta Flawiuszów czy też z wdzięczności dla nich, chce w jak najkorzystniejszym świetle przedstawić działalność swych protekto­rów w Palestynie, a także, gdy sam chce się zrehabilitować przed rodakami -twierdzenia jego należy przyjmować z dużą ostrożnością. Ma on też inklinację do beletryzowania tekstów, czyli, mówiąc bez obsłonek, do koloryzowania. Brało się to wprawdzie z jego określonego wyobrażenia, czym powinna być historio­grafia, jako że w wyniku takiego literackiego zabiegu narracja stawała się dramatyczna i malownicza – niemniej osłabia to naszą wiarę w ścisłość jego relacji.

Z drugiej strony, jakże uboga byłaby historia powszechna bez książek Flawiusza. Jako żydowski rządca Galilei, a potem jako doradca i powiernik wodzów rzymskich, był nie tylko naocznym świadkiem wielu dziejowych wyda­rzeń, ale brał w nich bezpośredni osobisty udział. Mając dostęp do archiwów cesarskich, na pewno korzystał z dokumentów, które później zginęły w zawieru­chach dziejowych. Wojnę żydowską, a szczególnie oblężenie Jerozolimy opisał chyba na podstawie własnych codziennych notatek, inaczej trudno byłoby wytłumaczyć uderzający fakt, że opis jest tak osobisty, tak porywający w swoim realizmie i bogactwie przytaczanych faktów.

Jednym słowem, dla wielu pokoleń historyków stał się on niezastąpionym źródłem informacji do dziejów narodu żydowskiego. Korzystali z niego pełnymi garściami zarówno pisarze pogańscy, między innymi rzymski historyk Dio Cassius i filozof helleński Porfiriusz, jak też w nie mniejszym stopniu pisarze kościelni Orygenes, Euzebiusz z Cezarei i Hieronim, tłumacz Biblii na język łaciński, tzw. Wulgaty. Tłumaczone na wszystkie prawie języki europejskie, dwa główne dzieła historyczne Józefa Flawiusza cieszyły się poczytnością wśród wszystkich kolejnych pokoleń od chwili ich opublikowania aż po dzień dzisiej­szy, a co ważniejsze – stanowiły niewyczerpane źródło inspiracji dla pisarzy, muzyków i plastyków.

Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że zbyt wiele miejsca poświęciliśmy osobie Józefa Flawiusza, że jest to dygresja zbytnio odbiegająca od głównego nurtu naszych rozważań. Myślę jednak, że z różnych względów było to wskazane. Przede wszystkim dlatego, że poprzez perypetie życiowe tego człowieka zaczynamy lepiej rozumieć interesującą nas epokę, co później okaże się bardzo przydatne. Głównie jednak mieliśmy na uwadze doraźny cel: należało uprzy­tomnić sobie rolę i znaczenie tego autora w dziejach kultury europejskiej, by z właściwej perspektywy ocenić to, o czym teraz będziemy pisali.

Przypominamy, że jedna jedyna informacja o Jezusie, jaka zachowała się w piśmiennictwie Żydów, to słynna notatka w Starożytnościach żydowskich Józefa Flawiusza, znana w kołach biblistów pod mianem „Testimonium Flavianum”. Cytujemy ją w całości w przekładzie dokonanym przez Jana Radożyckiego pod redakcją ks. Eugeniusza Dąbrowskiego:

„W tym czasie żył Jezus, człowiek mądry, jeżeli w ogóle można go nazwać człowiekiem. Czynił bowiem rzeczy niezwykłe i był nauczycielem ludzi, którzy z radością przyjmowali prawdę. Poszło za nim wielu Żydów, jako też pogan. On to był Chrystusem, A gdy wskutek doniesienia najznakomitszych u nas mężów, Piłat zasądził go na śmierć krzyżową, jego dawni wyznawcy nie przestali go miłować. Albowiem trzeciego dnia ukazał im się znów jako żywy, jak to o nim wiele innych zdumiewających rzeczy przepowiadali boscy prorocy. I odtąd, aż po dzień dzisiejszy, istnieje społeczność chrześcijan, którzy od niego otrzymali tę nazwę” (18,111,3).

Nietrudno zrozumieć, dlaczego tradycja chrześcijańska przywiązywała ogromną wagę do tego świadectwa. Jej autorem był przecież Żyd, który mimo swego odstępstwa politycznego nigdy nie wyparł się religii swoich ojców, a ponadto jako historyk dobrze był poinformowany o wszystkim, co w owych czasach działo się w Palestynie. Było to więc „Testimonium” zasługujące na wiarę, gdyż pochodziło od bezstronnego człowieka, uczuciowo i formalnie nie związanego z chrześcijaństwem.

Wprawdzie już w wieku XVI podniósł się odosobniony głos podający w wątpliwość taką ocenę, ale na ogół aż po wiek XIX nikt właściwie na serio nie próbował jej podważyć. Dzisiaj wiemy już, że ta jedyna żydowska informacja o Jezusie jest interpolacją, późniejszą wstawką podrobioną przez jakiegoś chrześcijańskiego kopistę. Argumenty krytyczne demaskujące ów szacowny falsyfikat są do tego stopnia nieodparte, że nawet poważni katoliccy bibliści, jak np. Francuz M.J. Lagrange i ks. prof. E. Dąbrowski, wypowiedzieli się przeciwko autentyczności notatki. (Ks. Dąbrowski kilkakrotnie wypowiadał się na ten temat, między innymi w Nowym Testamencie na tle epoki, gdzie pisze: „...niepodobna uznać autentyczności integralnej »Testimonium Flavianum«. Zbyt wyraźnie zdradza ono rękę chrześcijańską...” Toteż raczej do osobliwości należy zaliczyć takie wyjątki, jak włoski pisarz i autor obszernej monografii o Jezusie G. Ricdotti, który nie podając na poparcie swego stanowiska ani jednego przekonywającego argumentu pisze w swej monografii Życie Jezusa Chrystusa: „W rezultacie zdaje mi się, że »Testimonium« w formie, jaką dziś znamy, może być interpolacją chrześcijańską, choć jego podłoże jest na pewno autentyczne, ale tę samą możliwość, a nawet większą, należy przyznać opinii, która twierdzi, że »Testimonium« to jest w całości oryginalne i nawet w obecnej swej formie zostało napisane ręką Józefa”.