Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Пэўныя элемэнты марксізму зь неабходнасьці будуць часткай усіх рудымэнтарных дактрын гвалтоўнай і прымусовай рэвалюцыі, а таксама хуткай перабудовы грамадзтва. Марксісцкі погляд на гісторыю — гэта частка інтэлектуальнай спадчыны нашага сьвету, і кожны радыкальны правадыр прысвойвае сабе, знарок або несьвядома, пэўныя марксісцкія ідэі ў сваім рэвалюцыйным маніфэсьце. Але гэтыя элемэнты ўжо ня будуць інтэгральнай сукупнасьцю, якая мусіць быць прынятай in toto. Марксізм-ленінізм страціў сваю гістарычную легітымацыю як усеабдымны догмат.

Больш за тое, нават у шэрагах камуністаў зьяўляецца выразная схільнасьць да пэўнага філязафічнага экумэнізму, што трошку нагадвае тое, што апошнімі часамі дзеецца ў рэлігійных арганізацыях. Добры прыклад такога «рэлятывізму» ў мысьленьні — узрастаючая тэндэнцыя савецкіх камэнтатараў да прызнаньня таго, што пабудова камунізму ў Савецкім Саюзе выклікала ідэалягічныя скрыўленьні, якія пазбаўляюць савецкі досьвед якой-колечы абавязковай для ўсіх сілы. Інтэлектуальны прагматызм і сынкрэтызм — гэта, можа, ахвотна прыманая прыкмета большай талерантнасьці, але ўвадначас гэта сыгнал узрастаючай дактрынальнай — або рэлігійнай — індыфэрэнтнасьці. Такая індыфэрэнтнасьць — першая фаза паступовага адмаўленьня ад найбольш істотных вераньняў. Яна немінуча цягне за сабой пераход ад абсалютызму да рэлятывізму, ад догматаў да звычных паглядаў. Гэты пераход і ёсьць агоніяй камунізму.

Апошнім часам узьнікла новая зьява — посткамунізм. Дарма што дваццатае стагодзьдзе ня стала эрай перамогі камунізму, яно, аднак, было стагодзьдзем, у якім дамінавалі яго выклікі. Гэтыя выклікі хутка губляюць сілу, у меру таго як зьнікае сам камунізм. Гэта парадокс будучыні, што «перамога» камунізму ўсё часьцей вымяраецца яго здольнасьцю пераходу да большай эканамічнай свабоды і адмаўленьня ад беспасярэдняга кантролю над палітычным жыцьцём грамадзтва.

Такім чынам, посткамунізм будзе ладам, у якім адміраньне камунізму зойдзе так далёка, што ні марксісцкая тэорыя, ні ранейшая практыка камунізму ня будуць мець вялікага — ці ўвогуле ніякага ўплыву на далейшую палітыку дзяржавы. Посткамунізм стане папросту сыстэмай, пры якой людзі, якія самі дэкляруюць сябе як «камуністаў» , ня ставяцца да камуністычнай дактрыны як да вызначальнага арыенціру грамадзкай палітыкі: ні тыя, хто абвяшчае, што яна санкцыянуе іх уладу, тымчасам як яна прыводзіць да стагнацыі ладу; ні тыя, хто сьцьвярджае, што ўжываюць яе на практыцы, тымчасам як з посьпехам прафануюць яе сутнасны зьмест; ні, нарэшце, тыя, хто яе адмаўляе, не баючыся ўжо рабіць гэта яўна. Можна сказаць, што Савецкі Саюз, Кітай і Ўсходняя Эўропа ў рознай ступені набліжаюцца да такой посткамуністычнай фазы.

Адбываны цяпер гістарычны працэс станаўленьня посткамунізму стаўляе ўпаасобку два прынцыповыя пытаньні:

1. Ці адыход ад марксісцка-ленінскіх дыктатураў паступова прывядзе да плюралістычнай дэмакратыі, ці ўсё ж да нейкай формы нацыяналістычнага аўтарытарызму?

2. Што будзе прызнана палітычнай і інтэлектуальнай спадчынай камунізму XX стагодзьдзя?

У сутнасьці праблема посткамуністычнай эвалюцыі, напэўна, стане інтэлектуальна найцікавейшым і палітычна цэнтральным пытаньнем узглядам таго, што мы сёньня называем камуністычным сьветам. Паводле бадай усіх прагнозаў, у найбліжэйшыя некалькі дзясяткаў гадоў гэта стане галоўнай дылемай гэтага сьвету, што будзе выклікаць ня толькі аналітычныя, але і практычныя праблемы. Абстрагуючыся ад чыстага прагназаваньня, гэтая дылема вымагае заходняй стратэгіі, разважліва сплянаванай з мэтай павелічэньня магчымасьцяў пераходу ад посткамунізму да дэмакратыі.

Агулам кажучы, у выніку фіяска камунізму камуністычныя рэжымы маюць перад сабой дзьве фундамэнтальныя, доўгатрывалыя альтэрнатывы. Першая — гэта ператварэньне ў грамадзтвы, у якіх усё больш і больш пашыраецца плюралізм. Гэта сьпярша запатрабавала б стварэньня зьмешаных, у розных прапорцыях, дзяржаўна-прыватных эканамічных сэктараў, легітымізаваных усё больш выразна сацыял-дэмакратычнай фразэалёгіяй, што дало б у некаторых выпадках выходны пункт для падтрыманага масамі звароту да збольшага рынкавай сыстэмы. Альтэрнатывай ёсьць стагнацыя ў існуючых інстытуцыянальных структурах, зь людзьмі ўва ўладзе, загрузлых у маргінальных справах, але захоўваючых дыктатарскую ўладу дзякуючы вайскова-палітычнай кааліцыі, якая ўва ўсё большай ступені робіць стаўку на нацыяналізм — а не рытуалізаваную ідэалёгію — як на галоўную крыніцу палітычнай легітымацыі. У абодвух выпадках дадатковае, але цесна зьвязанае з гэтым пытаньне гучыць так: ці рух у адным ці другім кірунку будзе мець эвалюцыйны характар, ці ўсё ж пацягне за сабой нейкія бурлівыя ўзрушэньні?