Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Канцэпцыя — у пэрспэктыве — савецкай нацыі на базе расейскай культурнасьці амаль цалкам рэалізавана адно ў Беларусі. Адкуль узяўся тут гэткі, незразумелы ў Эўропе, энтузіязм ажно датэрмінова выканаць указы абяцальнікаў камуністычнай дарэмшчыны? Справа выглядае складана, але такою яна ня ёсьць. Правёўшы чыста тактычны па сутнасьці эпізод т.зв. беларусізацыі, да голасу зноў было дапушчана небеларускае гарадзкое асяродзьдзе, якое ніколі не паводзіла сябе інакш як пятая калёна расійскага імпэрыялізму. Акаляючае яго гарадызаванае сялянства (бяздольныя мігранты) пачувалася шчасьлівым у індустрыяльным паратунку, ва ўцёках ад калгаснага ярма, і кіравалася яно, ясная справа, ня сэрцам, але страўнікам. Гэтыя людзі-жываты, нагаладаўшыся, нічога ня бачылі далей канца свайго носа. Гэта была ня нацыя, а толькі яшчэ матэрыял для яе.

Каталіцкая рэлігія ў часы майго маленства ўспрымалася як элітарная рэлігія — рэлігія паноў, шляхты, месьцічаў. Праваслаўе ж было рэлігіяй людзей простых — сялян і рамесьнікаў. Каталіцызм дагэтуль для мяне зьяўляецца троху іншым сьветам. Мяне вельмі цікавіць каталіцкая філязофія, напрыклад Тамаша з Аквіну. Бо каталіцызм надзвычай рацыянальны, прасякнуты мысьленьнем аб Богу. У праваслаўі з Богам не размаўляюць, а папросту хаўрусуюць. У каталіцызьме дамінуе катэгорыя ratio, а ў праваслаўі — катэгорыя emotio. Таму каталіцызм быў у стане стварыць вялікія філязофскія сыстэмы, а праваслаўе — не. З гэтай прычыны я маю падвойнае стаўленьне да канфэсіі. Каталіцызм цікавіць мяне інтэлектуальна, але ў Бога я веру як праваслаўны, як паэт. Бо праваслаўе — гэта рэлігія паэтаў, і я ўсіх паэтаў у Эўропе намаўляю, каб яны сталі праваслаўнымі.

Мая сытуацыя — беларускага пісьменьніка — тыповая для лёсу аўтара скалянізаванага народу. Я дагэтуль ня маю шанцаў на рэгулярны друк у Рэспубліцы Беларусі... Безумоўна, я маю пачуцьцё пэўнага камфорту: усе мае кнігі апублікаваныя ў Польшчы ў перакладзе, некаторыя на эміграцыі або ў ангельскамоўным сьвеце, але — паўтараю — амаль нічога, мала, было апублікавана ў Менску. Я не асабліва шкадую з гэтай прычыны, і нікога не вінавачу пэрсанальна. Можа таму, што зь цягам гадоў зьмяняецца пісьменьніцкая рэакцыя, узьнікае дыстанцыя да сваёй творчасьці, да самога сябе. Некалі я быў нецярплівы, меркаваў, што калі нейкі твор ня будзе апублікаваны, будзе забыты, то адбудзецца страта і для мяне, і для культуры. Цяпер я ведаю, і нават добра, што канчатковую вэрыфікацыю некаторых твораў зьдзейсьніць час. Добры тэкст заўсёды праб’ецца.

Польскія беларусы лічацца нацыянальнай меншынёй. Гэта, аднак, паступова перастае быць адназначным. Перш за ўсё ў моц тых агульнаграмадзкіх працэсаў, якія набіраюць размах у Беларусі. Наша Беласточчына страчвае пачуцьцё ідэнтыфікацыі з усебеларускім арэалам, на якім існуе мацярынская нам дзяржава. Апошняя, на жаль, пераўтвараецца ў сваё запярэчаньне, робячыся творам выключна сацыяльна-адміністрацыйным, расійскай правінцыйнай аўтаноміяй з правамі міжнароднага суб’екта. Дэгенэруецца ў яшчэ адну дзяржаву рускіх, у якой этнонім «беларус» рэдукуецца да рэгіянальнага (тыпу: сібірак, масквіч).

Небеларускі імідж Рэспублікі Беларусі накшталт тыповых у Трэцім Сьвеце сацыяльных рэспублік, цалкам прасякнутых духоўнасьцю нядаўніх калянізатараў, не дарэшты высушвае ў нас эмацыянальныя сувязі з першапляменнай Бацькаўшчынай. Разам з тым вельмі моцна ў нэгатыўным сэнсе ўплывае на тое эканамічны і цывілізацыйны заняпад, які наглядаецца наагул на славянскім Усходзе, а ў Беларусі ў асаблівасьці. У той час, калі ў Польшчы і ў іншых былых краінах т.зв. народнай дэмакратыі адбываецца цяпер імклівае разьвіцьцё гаспадаркі і культуры, у Беларусі набывае рысы нейкай дзіўнай нестабільнасьці ўпадак у бездань галечы і беспрасьвецьця...

Беларуская літаратура выйшла з кантынэнтальнага засьценку і дасягнула эўрапейскага кантэксту на памежжы пяцьдзясятых і шэсьцьдзясятых гадоў. Гэта не было нейкім асабліва вялікім спазьненьнем, калі зважаць, што не нашмат раней на Захадзе атрымала прызнаньне таксама і сучасная польская літаратура... Сёньня над абшарамі беларускага прыгожага пісьменства гуляюць ужо іншыя вятры... Беларуская літаратура заўсёды існавала на грані зрынаньня сваёй нацыянальнасьці ў гістарычнае прадоньне, і таму яна ў пэўнай меры прызвычаілася пастаянна жыць у суседзтве сьмяротнай пагрозы з боку каляніяльных асымілятараў. Можа, гэта не найгорш для падвышэньня творчага напружаньня ў ёй, аднак не найлепей уплывала на яе далейшы ўдзел ува ўнівэрсальным літаратурным працэсе.