Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

У такім шырэйшым грамадзка-палітычным пляне трэба глядзець нам на зьяўленьне Францішка Багушэвіча, якога не без падставаў называем бацькам беларускага патрыятызму (хоць можна спрачацца наконт таго, ці не прызнаць пяршынства Яну Чачоту). Трымаю вось перад вачыма Багушэвічаву Дудку беларускую, найпершую нашу наважытную кніжку. Надрукавана яна нелегальна пры канцы XІX стагодзьдзя, у 1891 годзе. Якія думкі прыходзяць у галаву, гартаючы гэтае сьціплае выданьне? Найперш такія, што калі старажытная беларуская літаратура разьвівалася на поўны эўрапейскі фармат ды нашмат апярэдзіла тагачасную расейскую, то адроджанае пасьля нашае літаратурнае слова няма ніякага сэнсу параўноўваць зь якім-небудзь з суседніх; яго будучая веліч знаходзілася яшчэ за лясамі-гарамі. Толькі нарадзіўся быў у тым жа 1891 годзе, мала пажыўшы потым, геній беларускай паэзіі Максім Багдановіч. Каму адрасаваная тая ўнікальная кніжыца прыдуманага Мацея Бурачка, за якім схаваўся менавіта Францішак Багушэвіч? Напэўна не паном, і не плебэям нават, ці местачковым зануднікам... Каго ж заклікае ў прадмове, каб не пакідаў мовы роднай? — напісанай у стылі „Мужыцкай Праўды” Кастуся Каліноўскага, такімі простымі фразамі, што прасьцей ужо нельга, пры чым у танацыі гутаркі бацькі зь дзяцьмі, які ўсё лепш ведае й дае шчырую параду грамадцы, не зусім думаючай... І ўрэшце цалкам дарэчнае пытаньне: хто даў грошы на яе тайнае друкаваньне ў Кракаве, на кансьпіратыўны перавоз адтуль праз аўстрыйскую тады мяжу й на распаўсюджваньне (бо не прадавалі ж Дудкі беларускай у віленскіх і гарадзенскіх кнігарнях, куды мужык амаль не заходзіў і надалей амаль не заходзіць).

Адказы на пастаўленыя пытаньні насоўваюцца самі. Пачаткі сучаснай нам беларускай літаратуры мелі будзіцельскі, а не эстэтычны характар. Яе не чыталі ні ў палацах, ні ў мяшчанскіх камяніцах. Мала таго, яна была пад паліцэйскай забаронаю расейскай адміністрацыі. Інтэлігент, які асьмельваўся ў культурным таварыстве выказацца па-беларуску, рызыкаваў, што будзе высьмяяным альбо апынецца пад тайным наглядам сышчыкаў.

Дудку беларускую складваў Францішак Багушэвіч прадумана. Цэліўся ён ёю ў найважнейшае для будучыні Беларусі, у тое, каб разварушыць індывідуальнасьць і грамадзянскае сумленьне селяніна, гэтак званага тутэйшага чалавека. На пачатку зборнічка зьмешчаны верш пад знамянальным загалоўкам Дурны мужык, як варона. Да гэтага матыву вернецца пасьля й сам Янка Купала. У творы Як праўды шукаюць капітальна паказаў закінутасьць вясковага быту, але не ў чачотаўскім сэнтымэнтальным спачуваньні, а з падказам не заставацца горшым ад іншых. Бог сіроты любіць, але долі не дае, — паўтарае Багушэвіч народную прыказку й выводзіць зь яе маралітэт: наша зямля, наша праца, наш хдеб, то й наша Айчына ўся! Апублікаваў тут і Хрэсьбіны Мацюка — горкі паэтычны аповяд аб тым, як з душы беларуса выбівалі ўласную годнасьць і самасьвядомасьць, перацягваючы яго на бок Расеі альбо адштурхоўваючы ў польскі бок. Каб не быў сабою! Польская літаратура й расейская за ХІХ стагодзьдзе вырасьлі ў магутныя зьявы культуры Эўропы. Выходзіла ў іх мноства кніжак; слаўныя літаратары жылі з творчай працы. Беларуская ж ледзь з духам прарастала паміж імі да сьвятла. Францішак Багушэвіч заклаў ёй трывалы фундамэнт.

Паэты, тыя выдатнейшыя, рэдка дажываюць старасьці — яны выгараюць. Францішку Багушэвічу пашанцавала дацягнуць да шасьцідзесяці гадоў. Ва ўмовах кансьпіраваньня беларускай творчасьці, наўрад ці ведаў ён, што ў тым жа яго Віленскім Краі зазьзяла й згасла заўчасна паэтычная зорка Адама Гурыновіча, які адышоў з гэтага сьвету яшчэ юнаком, у студэнцкім узросьце, заразіўшыся чорнай воспаю ў турме Петрапаўлаўскай крэпасьці, куды папаў за нелегальшчыну. Як і Францішак Багушэвіч, пісаў ён таксама й на польскай мове, але самыя дасканалыя творы атрымаліся на роднай. Ня меў магчымасьці публікаваць іх, быў замалады на знаёмствы, і таму ведаем іх мала, столькі, колькі шчасьліва ўцалела пасьля арыштаў, рэвізіяў і сямейных нягодаў. Як і Ян Чачот, ішоў Адам Гурыновіч у літаратуру заварожаным народнымі песьнямі, фальклёрам. Гэта звычайны шлях культурнага й на-цыянальнага адраджэньня кожнага народу.

Пісьменьнікам учыніў яго — трэба думаць — якраз Францішак Багушэвіч сваёй Дудкай беларускаю. Пісаць пачаў Адам Гурыновіч вершам Да Мацея Бурачка (пад такім псэўданімам выступіў — як ведаем — Францішак Багушэвіч). Ці зналіся яны асабіста? — цяжка сказаць. Хутчэй за ўсё — не: у беларускай літаратурнай творчасьці абавязвала зразумелая засакрэчанасьць, боязь!