Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Тым часам быў у двары Вухвішчы каля Полацку дзіўны эканом-цівун, які пісаў такія вершы, як Грошы і праца, Саўсім не тое, што было, Панскае ігрышча і таму падобныя. Называўся ён Фэлікс Тапчэўскі й хаваўся пад псэўданімам Хвэлька з Рукшэніц. Нідзе не друкаваў іх, чытаў перад зборышчамі як не свае; падабаліся люду, паўтаралі іх з хаты ў хату. Пражыў Тапчэўскі за шэсьцьдзесят, памёр у гады зьяўленьня першых кніжыцаў Багушэвіча, але, ці пабачыў ён іх — наўрад. Па сваёй натуры быў гумарыстам, любіў сялянскі камізм, высьмейваў шляхту, што ня значыць, каб пачуваўся беларусам. Быў паэт — няма паэта. Што па ім сёньня нам засталося? Некалькі тэкстаў, уцалелых дзякуючы Браніславу Эпімах-Шыпілу, земляку Тапчэўскага з тае ж Полаччыны, але й найпершаму беларускаму інтэлігенту, які дадумаўся скласьці рукапісную Беларускую хрэстаматыю, прысьвяціўшы ёй паўжыцьця, ды яшчэ ініцыяваўшы зачаткі нацыянальнага руху (небанальная постаць у нашай гісторыі, якой прысьвячаецца больш месца крыху далей).

Калі Фэлікс Тапчэўскі зьбіраўся стаць вучнем дваранскага вучылішча ў Лепелі, хадзіў па руках, таксама ананімны, верш Там блізка Пінска, прасякнуты гневам на паншчынныя парадкі. Падобнай пісаніны тады хапала, але гэтая якраз картка адрозьнівалася сваёй няпольскай і нерасейскай моваю. Вельмі магчыма, што Фэлікс трымаў яе перад вачыма... Аўтара мы сёньня ведаем напэўна, называўся: Францішак Савіч і паходзіў з таго ж Палесься, зь вёскі Вяляцічы. Яго нядоўгае, трыццацігадовае жыцьцё прыгоднае на сэнсацыйны кінафільм. Гэты прадаўжальнік ідэяў дэкабрыстаў наладжваў рэвалюцыянерскую нелегальшчыну, выкручваўся ў паліцэйскім сьледзтве. Высланы ў салдаты на Каўказ, уцёк адтуль і ўчыніў тое другі раз, насядзеўшыся ў турме, ды быў паўторна аддадзены на вайсковую службу ў мікалаеўскіх ротах. Маючы мэдыка-хірургічную адукацыю, закансьпіраваўся на Ўкраіне ў ролі доктара ў Бэрдычоўскай правінцыі, дзе й памёр бяз часу ды без пары. Адораны талентам змагара, пакінуў добрую памяць у палітычнай гісторыі Польшчы й Расеі, ды некалькі вершаў у абарону даведзенага да быдлячасьці халопа Белай Русі. Лёс пашкадаваў Францішку Савічу прычакаць шумнае Вясны Народаў у Эўропе 1848 году.

Мала больш за яго пабыў на гэтым сьвеце іншы Савіч, Вайніслаў Савіч-Заблоцкі, князёўскага роду з боку маці Станіславы Святаполк-Мірскай. Таксама заблытаны ў палітыку з галавою, вырас усё ж на пісьменьніка аж чатырох моваў: польскай, беларускай, францускай і нямецкай. У 1873 годзе даслаў ён у часопіс „Вестник Европы” тры свае беларускія вершы: З чужбіны, У роднай зямлі і Да перапёлкі. Прыдумаў сабе характэрныя псэўданімы: Граф Суліма з Белай Русі (гэта па бацьку зь гербам Суліма), і яшчэ адзін — Грамадзянін з Белай Русі. Вяртаючыся з эміграцыі ў Бэльгіі, дэкляраваў перад расейскімі ўладамі ня толькі поўную ідэнтыфікацыю зь імі, але й адрачэньне ад каталіцкага веравызнаньня, пераход на праваслаўе, што называў прызнаньнем веры даўніх продкаў. Вось так: адны глядзелі на Беларусь як на частку Польшчы, а другія ўважалі яе за Расею. Але ўжо нядоўга так мела быць.

Значэньне Студзеньскага паўстаньня ў гістарычным лёсе Беларусі й яе культуры мала дасьледванае. Завіравала яно каля ста сарака гадоў таму нагад. З пэрспэктывы часу відаць плюсы й мінусы тае векапомнае падзеі. Трэба сказаць, што зь ёю скончыўся халопскі пэрыяд у жыцьці нашага люду. Разьняволеньне вёскі і выйсьце яе на грамадзянскую арэну азначала канец двара й пана. Але адбылося гэта ня ў выніку ўсенароднага пераможнага бунту, а з ласкі ўлады, якая даўно разумела, што неабходна ліквідаваць рабства, пачаць новы этап у разьвіцьці вытворчых сілаў дзяржавы, не дапусьціць яе эканамічнага, затым і палітычнага ўпадку. Катастрафічная для Расеі крымская вайна, сьмерць Мікалая І і ўзыход на царскі пасад Аляксандра ІІ выклікалі зьмены — дайшлі да голасу лібэралы. Гэта й называецца зваротным момантам, калі насьпелі час і пара. Чым адрозьніваўся беларускі рух ад польскага? У першую чаргу — грамадзкай базай. Шляхта ў нас як нацыянальная кляса перастала існаваць, далучыўшыся да культуры й сьвядомасьці палякаў. Таму натуральна, што пераход тут ад фэадалізму да капіталізму ня мог закончыцца ўзьнікненьнем нацыянальнай беларускай буржуазіі (у клясычным разуменьні тэрміну). Безь яе — ідэі самастойнасьці прабіваліся на паверхню вялікай палітыкі доўга й марудна, знаходзячы істотную падтрымку толькі сярод багатага сялянства, увабраўшага ў сябе абмужычэлую частку засьцянковай гербавай галоты. Коратка кажучы: упаўшы пасьля паншчыны двор і новасьпечаны ў саюзе зь ім фабрыкант цьвёрда стаялі за аднаўленьне Польшчы як гаранта пэрспэктываў польскага разьвіцьця ім, якія няўхільна курчыліся ва ўмовах хуткага росту расейскай прамысловасьці ў самым цэнтры імпэрыі, ейнае экспансіі на далёкаўсходнія рынкі. Цалкам ідэнтычны, хоць не ў такіх глябальных маштабах, мэханізм інтарэсаў назіраўся таксама ў рэагаваньні вясковай эліты, якая — наадварот — бачыла пагрозу сваім участковым гаспадаркам ня столькі ў перавазе пецярбурска-маскоўскай індустрыі, колькі ў экспансіі ў Беларусь таньнейшых сельскіх пладоў з боку аграрна разьвітага Польскага Каралеўства. Канкурэнцыю вырашалі жывыя грошы, абароты капіталамі, якія толькі ў мізэрнай сваёй колькасьці траплялі ў спрацаваныя рукі нашага земляроба, ня робячы зь яго важнага кліента ў гандлі. Асноўная маса мясцовых тавараў знаходзіла збыт аднак у грашавіцейшых польскіх і расейскіх гарадох, на якія арыентаваліся таксама й дваровыя фальваркі. Пазбаўленая ўласнай дзяржаўнасьці Польшча ня сталася эканамічнай пэрыфэрыяй Расейскай Імпэрыі, утрымала сваё матэрыяльнае партнэрства зь ёю. Іначай здарылася зь Вялікім Княствам Літоўскім: цяпер за эксплюатацыю ягонага арэалу змагаўся яшчэ й маскоўскі гешэфтны прэтэндэнт. Маем дачыненьне ў тагачаснай Беларусі з сытуацыяй тыповай калёніі, разрыванай супрацьстаўнымі сабе тэндэнцыямі, а ў сфэры духа — усходняй і заходняй канцэпцыямі, што знакаміта апісаў Янка Купала ў п’есе Тутэйшыя.