Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Разам з адыходам XIX стагодзьдзя ў гісторыю скончылася ў Беларусі татальная дамінацыя польскай культуры й мовы. Паншчынны двор, які быў апораю для ўсякіх паўстаньняў у імя аднаўленьня Рэчы Паспалітай, пераўтварыўся ў капіталістычны фальварак, заняты грашовымі прыбыткамі. У жыдоўскіх мястэчках, карпеючых у дробным гандлі, ды ў хілых рукадзельных мануфактурах паявіліся фабрычкі зь бізнэсам на ўсход і захад. Месца польскіх школак занялі расейскія. Адбылася зьмена культурнай арыентацыі — з Польшчы на Расею. У сярэднія навучальныя ўстановы пайшло пакаленьне дзяцей свабодных сялянаў, вядома, з багацейшых дамоў. Зьнікла двухмоўе ў беларускай літаратуры пачатку XX стагодзьдзя. Нейк так дзіўна склалася, што ў апошнія дзевяностыя гады вымерлі выдатныя паэты й празаікі, гадаваныя ў вялікапольскім духу, і таму існуючыя адначасна ў двух нацыянальных структурах. Час польска-беларускіх альбо беларуска-польскіх пісьменьнікаў завяршаўся разам са сьмерцю Францішка Багушэвіча, Адама Гурыновіча, Альгерда Абуховіча, а раней — Вінцука Дуніна-Марцінкевіча, ня згадваючы пра меней значных.

Летам 1897 году раптоўна сканаў Янка Неслухоўскі, пра якога часьцей чуем пад літаратурным псэўданімам: Янка Лучына. Паэт зь яго аказаўся ніжэйшага лёту, але гэта ягоныя творы склалі першую, легальна выдадзеную, беларускую кніжку Вязанка. Падрыхтавалі яе, праўдападобна, студэнты ў Пецярбурзе ў 1903 годзе. У той жа год прайшоў устаноўчы зьезд Беларускай Сацыялістычнай Грамады, найпершай самастойнай партыі ў палітычным жыцьці беларусаў. Супастаўленьне датаў шмат што растлумачвае.

Гэты інжынер па прафэсіі атрымаў знакамітую гуманітарную адукацыю, зь веданьнем эўрапейскіх моваў і нават старажытнай грэцкай, зь якой перакладваў Гамэра. Паходзячы з заможнае мяшчанскае сям’і ў Менску, свой талент прысьвяціў Неслухоўскі ня столькі справе адраджэньня Беларусі, яе народу й дзяржавы, колькі якраз сацыяльнаму яе разьняволеньню. Засяроджваў ён сваю ўвагу на постаці селяніна — носьбіта сапраўднай маральнасьці, трактуючы яго як соль зямлі, апору ўсякае чалавечнасьці. Гэта было водгульле народніцкіх ідэяў, даволі ўжо анахранічных у эпоху бурлівага разгортваньня капіталізму. Цікава адзначыць пры нагодзе, што ў польскай літаратуры тое ж народніцтва ніколі не прынялося, а якраз у васьмідзесятыя ды дзевяностыя гады дайшла ў Варшаве да голасу пазытывістычная ідэалёгія: культ прадпрымальніцтва, паклоньніцтва перад машынай і капіталам, курс на будаваньне Польшчы не „мецяжамі”, якія даводзілі да катастрофаў, але моцнай эканомікай, туга па напханым банкнотамі кашальком. Ня плач над лёсам гаротнага вяскоўца пераважаў у тамашніх салёнах; але пахвала даходнай крамы ды фабрычнага размаху. Польскае Каралеўства, фармальна ліквідаванае ў 1888 годзе, даўно расло ў сілу, доўга трымаючы ў шаху параўнаўча маладую расейскую індустрыю.

Вершы Янкі Лучыны сёньня цяжка чытаць. Яны — акрамя тых з філязофскім падтэкстам — належаць як быццам да нейкае тэматычнае архэалёгіі. Сьвет, апісаны ў іх, прапаў назаўсёды. Гарадзкая цывілізацыя канчаткова глынула традыцыйную вёску. Але Лучына не затрымаўся на сацыялягізьме, вопісах гаротнасьці бедных людзей.

Спрабаваў ён мастацка сягнуць глыбей у душу чалавечую, у ягоную псыхалёгію перш за ўсё. Гэта ўжо не было адкрыцьцё ў літаратуры наогул, але выраўноўваньне да ўзроўню мастацкага слова ў пісьменстве палякаў і расейцаў, на мовах якіх таксама пісаў ды крыху публікаваўся ў правінцыйных газэтах, між іншым, у даволі папулярным „Минском листке”. Зьбіраў фальклёр, як і Адам Гурыновіч. Займаўся перакладамі, як быццам экзаменуючы роднае слова, ягоную прыгоднасьць у перадачы паэзіі Генрыха Гейнэ, Івана Крылова, Мікалая Някрасава. Важны досьвед у творчым разьвіцьці аўтара.

Настала быццам бы зацішша. Беларуская літаратура ляжала ў рукапісах у шуфлядах сталоў, а магілы яе творцаў зарасталі травою па меры таго, як блізкая ім радня разьяжджалася па белым сьвеце. Ейныя прадаўжальнікі ўжо нарадзіліся, хадзілі вучнямі на заняткі, вырасталі ў кавалеры ды паненкі, ехалі студэнтамі ў Пецярбург. Вільня — як акадэмічны цэнтар — даўно заняпала, па славутым унівэрсытэце засталіся адны ўспаміны. Усенька інтэлігентнае, з жывым розумам, кіравалася ў сталіцу імпэрыі. У ёй гэта, а не ў віленскіх мурох, мела акрыяць ідэя Беларусі. Нешта пісаў пакрыёму юнак Іван Луцэвіч, будучы Янка Купала. Практыкаваўся ў вершапісаньні Кастусь Міцкевіч, стаўшы потым Якубам Коласам. Паступіў у гімназію ў далёкім Яраслаўлі, што на Волзе, без пары сталеючы, Максім Багдановіч. Высьпявала гэтая трыяда на зоркі першай велічыні: Купала, Колас, Багдановіч. Праміне яшчэ толькі дзесяць гадоў і засьвецяцца яны бляскам цуду найчысьцейшае красы, якой даўно не было на зямлі Русі Белай. Так бы мовіць — зрабілася цішыня перад вялікай бурай.