Сакрат Яновіч: Пад знакамі Арла й Пагоні

У бе­ла­ру­скай мо­ве су­іс­ну­юць дзьве пра­ва­піс­ныя нор­мы, якія ўмоў­на на­зы­ва­юц­ца: та­раш­ке­ві­цай — ад прозь­віш­ча аў­та­ра пер­шай Бе­ла­ру­скай гра­ма­ты­кі для школ Бра­ніс­ла­ва Та­раш­ке­ві­ча, вы­да­дзе­най у 1918 го­дзе, і нар­ка­маў­кай — ад Са­ве­та На­род­ных Ка­мі­са­раў БССР, які ў 1933 го­дзе пры­няў па­ста­но­ву Аб зьме­нах і спраш­чэнь­ні бе­ла­ру­ска­га пра­ва­пі­са.

Па­ста­но­ва Са­ве­та На­род­ных Ка­мі­са­раў БССР да­ты­чы­ла на­пі­сань­ня га­лос­ных і зыч­ных гу­каў, лек­сы­кі ін­ша­моў­на­га па­хо­джань­ня, улас­ных імё­наў, прозь­віш­чаў і ге­аг­ра­фіч­ных на­зваў, а так­са­ма ўста­наў­лі­ва­ла кан­чат­кі ўскос­ных скло­наў у роз­ных чась­ці­нах мо­вы.

Якія ж зьме­ны ад­бы­лі­ся ў па­раў­нань­ні з па­ста­но­ва­мі Ака­дэ­міч­най Кон­фэ­рэн­цыі па рэ­фор­ме бе­ла­ру­ска­га пра­ва­пі­су і аз­бу­кі з 1926 го­ду?

У пра­ва­пі­се га­лос­ных рэ­ка­мэн­да­ва­ла­ся, між ін­шым: аб­ме­жа­ваць якань­не толь­кі да пер­ша­га пе­рад­на­ціск­но­га скла­ду ды не ад­люст­роў­ваць яго ў чась­ці­цы не й пры­на­зоў­ні­ку без, ка­лі яны ста­яць асоб­на.

У пра­ва­пі­се зыч­ных най­боль­шую шко­ду пры­нес­ла па­ста­но­ва, згод­на зь якою вы­кід­ваў­ся ь (мяк­кі знак) з на­пі­сань­ня па­між мяк­кі­мі зыч­ны­мі, на­пры­клад: свет за­мест сьвет; ь за­хоў­ваў­ся толь­кі ў тых сло­вах, у якіх ён пі­шац­ца й пе­рад цьвёр­ды­мі зыч­ны­мі, на­пры­клад: пісь­мо — у пісь­ме; ь лік­ві­да­ваў­ся так­са­ма па­між па­доў­жа­ны­мі зыч­ны­мі: на­сен­не за­мест на­сень­не, гал­лё за­мест галь­лё, і гэ­так да­лей. Гэ­тая па­ста­но­ва пры­чы­ні­ла­ся да зьме­ны бе­ла­ру­ска­га вы­маў­лень­ня, якое, згод­на пра­ві­лу „чы­тай як пі­шац­ца”, ста­на­ві­ла­ся больш цьвёр­дым, не бе­ла­ру­скім.

Шмат зьме­наў рэ­фор­ма 1933 го­ду ўвя­ла ў на­пі­сань­не лек­сы­кі ін­ша­моў­на­га па­хо­джань­ня. Пра­па­на­ва­ла­ся, між ін­шым: ін­ша­моў­нае э пась­ля зыч­ных пе­ра­да­ваць празь е, за вык­лю­чэнь­нем вы­пад­каў пась­ля д і т, на­пры­клад: ме­то­ды­ка за­мест мэ­то­ды­ка, але дэ­ле­гат, тэ­атр. Бы­ла ад­ме­не­на пе­ра­да­ча эў­ра­пей­ска­га л у ін­ша­моў­ных сло­вах вы­ключ­на праз л мяк­кае, у вы­ні­ку ча­го зьнеш­няя фор­ма цэ­ла­га шэ­ра­гу за­па­зы­ча­ных сло­ваў наб­лі­зі­ла­ся да ад­па­вед­ных сло­ваў ра­сей­скае мо­вы: блок, дып­ла­мат, клуб, за­мест блёк, дып­ля­мат, клюб. Згод­на з но­вым пра­ва­пі­сам ін­ша­моў­ных сло­ваў толь­кі пась­ля д, т і заць­вяр­дзе­лых зыч­ных трэ­ба пі­саць ы, а пась­ля ўсіх апош­ніх — і, зна­чыць, уво­дзі­ла­ся на­пі­сань­не ты­пу: сі­стэ­ма, фі­зі­ка, уні­вер­сі­тэт за­мест сы­стэ­ма, фі­зы­ка, уні­вэр­сы­тэт. Ін­ша­моў­нае т і грэц­кае фі­та па­ча­ло пе­ра­да­вац­ца праз ф, а не праз т, на­пры­клад: арыф­ме­ты­ка, міф, ка­фед­ра, але ме­тад, тэ­зіс.

Рэ­фор­ма 1933 го­ду вы­кід­ва­ла зь бе­ла­ру­скае мо­вы ка­ля 30 ты­по­ва бе­ла­ру­скіх асаб­лі­вась­цяў і мэ­ха­ніч­на за­мя­ня­ла іх асаб­лі­вась­ця­мі чы­ста ра­сей­скі­мі, ра­ней не­вя­до­мы­мі бе­ла­ру­скай мо­ве. Зьме­не­ныя прын­цы­пы пра­ва­пі­су пры­чы­ня­юц­ца да ска­жэнь­ня бе­ла­ру­ска­га вы­маў­лень­ня.

Та­му ад­да­ем у ру­кі Ша­ноў­на­га Чы­та­ча кні­гу ў кля­сыч­ным ва­ры­ян­це пра­ва­пі­су.

Ні­на Бар­ш­чэў­ская