Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Аж па гарбачоўскую пару палякі абсалютна не арыентаваліся ў маштабах спусташэньня беларускага нацыянальнага духу. Ім і не падумалася, што ўсяго нешматлікі адсотак насельніцтва Беларусі носіць у сабе адчуваньне асабістае дастойнасьці ды гонару за свой род; рэшта, бальшыня была ўзгадаваная ў паклонстве перад уладаю, у рабскім самааплёўваньні. Як Рымская Імпэрыя была імпэрыяй аднаго горада Рым, так Савецкая — была імпэрыяй аднае Масквы, у якую сьцякаліся адусюль усе важнейшыя справы. Бяз згоды Крамля не магло нічога значнага адбыцца на неабдымнай тэрыторыі ад Берасьця па Ўладзівасток. Парасткі самастойнасьці ў каго-колечы зрэзваліся хутка, бязьлітасна й пад корань. Палякам, як больш-менш нармальнаму эўрапейскаму народу, немагчыма было растлумачыць, што, напрыклад, беларусы ненавідзяць самі сябе. Гэтая агульнанародная псыхічная хвароба называлася савецкім патрыятызмам, патрыятызмам нявольніка да пана. Таму супрацоўніцтва паміж так адрознымі нацыямі канчаткова перастала быць рэальным. Толькі час ад часу мела яно месца паміж элітарнымі коламі ды пад дробязным кантролем вярхоў.

Ваеннае становішча ў Польшчы на кароткі пэрыяд стабілізавала ўнутраную сытуацыю ў ёй, але адначасна наглуха ізалявала яе, быццам якую заразную, на ўсходняй мяжы. Дало гэта фатальныя вынікі ў сфэры беларускіх сувязяў. Высока як ніколі ўзьнялася сьцяна недаверу, перш за ўсё з тае прычыны, што па абодвух бакох кардону дайшлі да голасу крайнія погляды: тэрытарыяльны рэвізіянізм з боку вялікапалякаў і расейскае мэсіянства ў Белай Русі, трактаванай накшталт стратэгічнага „балкона” над заходнім памежжам паміж няпэўнай, бо да тла не зрусыфікаванай Украінай, і непадатлівай Прыбалтыкай (летувіская Кампартыя пад кіраўніцтвам Альгірдаса Бразаўскаса скінула зь сябе маскоўскі хамут ды адрэзала лейцы).

І вось на схіле васьмідзесятых гадоў узьнік у Менску Беларускі Народны Фронт „Адраджэньне”. Гаварылася пры гэтым аб польскіх інсьпірацыях у ім, але, калі яны й праявіліся, дык у надта агульным пляне. Канкрэтыкі не магло быць, бо „Салідарнасьць” тым часам арыштавалі тайныя службы і ўсё ў ёй жывое сядзела ўжо па вязьніцах ды лягерах інтэрнацыі. Яна, гэтая ўсенародная арганізацыя, і ў свой апагей не наладзіла кантактаў зь беларускімі апазыцыйнымі асяродзьдзямі з тае простае прычыны, што яны ў якім-небудзь арганізаваным стане, звычайна, не існавалі.

Аднак жа было, было ў беларусаў нешта з Эўропы, бо не дарэшты захлынуліся яны азіяцкім сэрвілізмам. Уцалеў інстынкт працы й спадзяваньне на самога сябе; не апусьціліся ў поўную падлегласьць каманднай сыстэме. Чакае свайго дасьледніка й польская нацыянальная меншасьць у Беларусі, значная ў заходніх яе акругах, якая, без сумневаў, адыграла пазытыўную ролю ва ўтрыманьні ў грамадзтве настрояў прыватнай незалежнасьці ад націскаў бескампраміснай адміністрацыі. Польска-каталіцкі індывідуалізм потым выкарысталі часткова правакатары тайнай паліцыі, але гэта ўжо іншая гісторыя.

Некалі ў антычныя часы гаварылі, што ніхто два разы не ўваходзіць у такую самую раку. У гэтай філязофскай заўвазе сказана вельмі многа, і на яе тэму можна доўга разважаць. А так наогул — у чым тут справа? Па-першае, час не стаіць, а безупынна плыве, кожная мінулая сэкунда належыць ужо гісторыі. Па-другое, разам з часам усенька наўкола зьмяняецца, чаго мы не прыкмячаем у штодзённасьці, а толькі праз гады й эпохі. Гэта самы надзейны інтэлектуальны занятак у роздумах наконт будучыні польска-беларускага сужыцьця. Бо не бывала так, каб суседнія народы маглі на вякі вечныя заставацца ў несьціханай варожасьці ды ўзаемнай ізаляванасьці.

Палякаў і беларусаў прымусіць пайсьці насустрач адзін аднаму, перш за ўсё, самое жыцьцё. Беларусь уяўляе сабою найкарацейшы й цалкам цывілізаваны шлях на неабсяжны гаспадарчы ўсход, на Маскву, Урал і Сыбір (а там глядзіш, і Кітай зь Японіяй побач). Такая фантасмагорыя прышлых гадоў, рэальная аднак толькі пры той умове, калі Рэспубліка Беларусь умацуецца як самастойная дзяржава, а суседзі перастануць успрымаць яе як часовую зьяву на палітычнай мапе Эўропы. Пакуль што маем дачыненьне з адміністрацыяй і ўрадам у ёй тыпова каляніяльнымі, якія хварэюць з?за распаду Маскоўскай Імпэрыі, і ў выпадку спробаў аднаўленьня яе гатовыя стацца ейным пляцдармам, свайго роду Вандэяй (славутай у Францускую рэвалюцыю правінцыяй, якая дала апору каралеўскай контррэвалюцыі).