Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Беларусаў душылі бальшавікі ня горш за гітлераўцаў. На Гарадзеншчыне яшчэ жывуць сьведкі савецкіх аблаваў на вялікія вёскі, у якіх энкавэдысты лавілі хлопцаў і дзяўчат дзеля гэтак званых камсамольскіх пуцёвак на новабудоўлі ў Сыбіры, што нагадвала колішнія паляваньні гандляроў рабамі ў афрыканскіх інтэртэрыторыях. Нацыю пазбаўлялі маладога ды інтэлігентнага элемэнту, зводзячы яе маральны ўзровень да выканаўчай адукаванасьці. Гітлераўцу быў патрэбны беларускі нявольнік, які разумеў бы нямецкую каманду ды ўмеў бы лічыць да аднае тысячы. Камуніст жа, змагаючыся гэтаксама з цэлым сьветам, павысіў запатрабаваньні да інжынернасьці, але такое, каб той інжынер, акрамя вузкай спэцыяльнасьці, у іншых праблемах быцьця ўяўляў сабою дэбіла. Месца вынішчанай інтэлігенцыі, якая ўмела незалежна думаць і разумець сьвет ды служыць узорам народу, было запоўнена дыплямантамі з душамі функцыянераў, фактычна, вышкаленымі чыноўнікамі. Яны смачна елі й прыгожа апраналіся ды вялі сябе па-сабачы верна, як у прымаўцы часоў паншчыны: „Мая справа — паеў і ў хлеў”.

У сталінскай лядоўні нішто жывое, як толькі мёртва-афіцыйнае, не магло прабіцца на паверхню. Але ў пасьлясталінскую замаразь, папярэджаную хрушчоўскай адлігаю, сёе-тое, больш-менш людзкое, адбывалася ва ўзаемных кантактах, напрыклад, згаданыя пераклады твораў, тэатральныя спэктаклі, гасьцінныя прыезды пісьменьнікаў зь Беларусі (між іншым, Янкі Брыля, Піліпа Пестрака, Пятра Глебкі). У шасьцідзесятых гадох сфармавалася група польскіх перакладчыкаў беларускай літаратуры, значэньне якой у тую ненармальную эпоху проста немагчыма перабольшыць. Выбар аўтараў і твораў, натуральна, не вынікаў выключна зь літаратурных густаў; хочаш-ня хочаш, выяўлялася тут і шырэйшая грамадзка-палітычная прыхільнасьць. Здарылася дагэтуль нечуванае ў адносінах польскіх элітаў да беларускіх. Карыстаючыся фактам узмоцненага агляду польскай кніжнай прадукцыі ў заходнеэўрапейскіх інтэлектуальных колах з прычыны параўнаўчай лібэральнасьці ўладаў самой Польшчы, выдатная беларуская літаратурная творчасьць досыць хутка стала вядомай у сьвеце; ня столькі цераз Маскву, колькі праз Варшаву якраз. Дайшло перадусім да адкрыцьця вялікага таленту Васіля Быкава, чарговыя творы якога перакладаліся ў варшаўскіх выдавецтвах амаль што пажарным парадкам! Аб’явіўся замежнаму чытачу й незабыўны Ўладзімір Караткевіч, і поўны беларускай годнасьці Янка Брыль.

Беларусь, выцертая з палітычнай мапы як дзяржава, мацавалася ў міжнароднай сьвядомасьці як арыгінальная й жывучая культура. А пра культуру даўно сказана, што яна заўсёды перамагае, які б ня выпаў на яе долю чорны лёс. Нейк дзіўна сёньня канстатаваць, што Беларусь прывялі да незалежнасьці ня ўзброеныя па зубы батальёны й дывізіі, але кніга, быццам у адной біблейскай мудрасьці, якая кажа: „Спачатку было Слова”.

Польская апазыцыя ў часы „Салідарнасьці” ня мела палітычнай праграмы адносінаў да заходнесавецкіх рэспублікаў. Зрэшты, сам гэты рух з выразнай клерыкальна-каталіцкай афарбоўкай насьцярожваў нават летувісаў, зь якімі, здавалася б, павінна было атрымацца цалкам добрае ўзаемаразуменьне з увагі на супольнае веравызнаньне. У дачыненьнях зь Беларусяй справа наогул не існавала; там не было з кім гаварыць. Гэты арэал, практычна, уяўляў сабою белую пляму ў тыповай сьвядомасьці паляка, які ведаў пра Ўкраіну й Летувы, але думаў, што ў Берасьці й Горадні стаіць Расея — у прасьцюткім працягу ад Масквы й Смаленска, безь ніякага рэспубліканскага фіктыўнага пасярэдніцтва.

Апублікаваньне ў часопісах Варшавы ці Кракава энцыкляпэдычна банальнай інфармацыі пра беларускі народ выклікала сэнсацыю, быццам бы здарылася адкрыцьцё нейкага невядомага індзейскага племя ў Амазоніі. Асаблівае зьдзіўленьне праяўляла маладое пакаленьне; старэйшае, памятаючы даваенныя часы, крыху наслухалася было пра заходнебеларусаў і таму мела сякое-такое паняцьце.

Надалей дзейнічаў стэрэатып: беларус — камуніст, беларус — вораг Польшчы, беларус — бальшавік з выскаленымі зубелямі! Да гэтага люду няма чаго й набліжацца, бо ўкусіць, схопіць за горла... У канцы васьмідзесятых гадоў толькі ў адной Беларусі ня чулася нават нясьмелага піску супроць савецкага рэжыму; нешта даходзіла сюды, у Польшчу, пра Ларысу Геніюш, але настолькі няясна ды няпэўна, што аж ня верылася ў яе сапраўднае існаваньне.

У 1987 годзе ў Варшаве была афіцыйна выдадзеная кніжка Беларусь, Беларусь, якая расказвала перш за ўсё пра гісторыю польска-беларускага сужыцьця на працягу многіх стагодзьдзяў. І хаця асьвечаны чытач нічога новага ў ёй не знаходзіў, публіка нарабіла шуму. Можна сказаць, што ў Польшчы выбухнула беларускае пытаньне. Адны занялі прыхільны яму бок, іншыя — рашуча варожы. У той момант не было вельмі важным тое, колькі было прыхільнікаў, а колькі праціўнікаў. Сутнасьцю палітычнага, у прынцыпе, скандалу сталася прышэсьце Беларусі быццам бы з таго сьвету.