Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Так прапалі адно й другое — палянізацыя й перамагаючая яе беларусізацыя.

Кардон быў зачынены наглуха.

Польска-беларускую калатню суцішыў нехта трэці. Ня толькі палітычная, але й культурная Варшава паступова забывала пра істотнасьць Менску. Зьдзейсьнілася як быццам прароцтва нацыяналістаў над Віслаю, што акрамя Масквы ніякі іншы цэнтар у тым баку сьвету ня варты ўвагі. Адкрыўся этап гульні палякаў з камунізмам, нагадваючай у сваіх кардынальных парамэтрах часы імпэратара Мікалая І і падпарадкаванага яму Польскага Каралеўства (якому было дадзена ўсё неабходнае дзеля дзяржаўнага функцыянаваньня, уключна зь немалым войскам, апрача вонкавай незалежнасьці).

Усё ж не да канца загубілася цікавасьць беларусаў да палякаў і палякаў да беларусаў. Абмежаваная да сфэры літаратуры й тэатру, нарастала ў хрушчоўскую адлігу ды потым: быў перакладзены раман Якуба Коласа У палескай глушы; пастаўлены польскі спэктакаль на падставе п’есы Кандрата Крапівы Пяюць жаваранкі; на турнэ быў запрошаны ў Беласток Купалаўскі тэатар; наладжана імпарт кніжак і часопісаў ды, што знамянальнае, у творчых асяродзьдзях Варшавы, Лодзі, Познані, Гданска, Любліна зьявіліся маладыя пісьменьнікі зь беларускім радаводам, якія ў паэзіі і ў прозе апявалі краіну свайго дзяцінства — Панямоньне й Падзьвіньне. Рушылі яны як быццам сьлядамі Адама Міцкевіча, Элаізы Ажэшкі, Уладыслава Сыракомлі, ці Мэльхіёра Ваньковіча. Іх прозьвішчы — Ян Гушча, Яўген Паўкшта, Эмілія Кунавіч, Яўген Кабац, Збігнеў Жакевіч, Тадэвуш Канвіцкі, Аляксандар Рымкевіч, Тадэвуш Хрусьцялеўскі, Юзэф Канановіч, і цэлы шэраг менш значных. Прыгадваю іх таму, што да творчасьці некаторых вернемся як да важных культурных фактаў, якія ў наступныя дзесяцігодзьдзі створаць новую якасьць — працягнуць польскія сымпатыі да нас, беларусаў.

Паступова ў псыхіцы палякаў новых пакаленьняў адбудзецца зьмена ў настроі адносінаў да беларусаў і Беларусі. Найкарацей можна ахарактарызаваць яе эвангельскай фразай: „Прабачаем і просім прабачэньня”. Ёсьць узаемныя рахункі крыўдаў, але не яны павінны вызначаць далейшае жыцьцё.

Калі глядзець на паваенны пэрыяд у беларуска-польскіх палітычных адносінах, то ўсё было быццам мёртвае... Палякам забаранялася заўважаць даваенныя ўсходнія тэрыторыі, а які-колечы голас беларусаў захлынуўся пад маскоўскім ботам. У той магільнай цішыні, створанай камуністамі, цікава прыгледзецца да праграмных пачынаньняў падпольных структураў па абодвух бакох кардону. Польскія адрозьніваліся ад беларускіх ня толькі сваёй шматлікасьцю й лепшай кансьпірацыяй, але й востра палітычным характарам, рашучым антыкамунізмам. У іх не было гаворкі пра тое, што рабіць, каб палякі засталіся палякамі ў нацыянальным значэньні, бо ў Польскай Дзяржаве, хоць і падкамуністычнай, аднак усё было польскае, уключна са школай і паліцыяй. Нікому не прыходзіла ў галаву, што можа прапасьці родная мова, дух народу.

Беларускія ж падпольнікі выглядалі нашмат сьціплей. Заснаваныя ў гадох 1945-1947 Саюз Беларускіх Патрыётаў на Віленшчыне ці арганізацыя „Чайка” ў Слоніме характарызаваліся адсутнасьцю ў іх кадравых правадыроў; дзейнічалі яны па-аматарску наіўна. Маладыя людзі, пераважна вучні старэйшых клясаў і студэнты, клапаціліся не пра ўзброеныя акцыі альбо антысавецкую дывэрсію, але якраз па-філямацку дэбатавалі аб тым, якія дзеяньні прадпрыняць, каб хоць крыху супрацівіцца татальнай русыфікацыі. Сытуацыя была тыпова каляніяльная: амаль усё мясцовае й вышэйшае начальства было прывезенае з Расеі. Саветы не давяралі нават тутэйшым актывістам з былое Кампартыі Заходняй Беларусі, большасьць якіх, зрэшты, была вывезеная на „белыя мядзьведзі”. Але ж і пасьля, ужо ў сямідзесятыя гады, з кожных чатырох намэнклятурных начальнікаў трох аказваліся расейскімі. Такія асаблівасьці навейвалі палітыканцкае надвор’е ў Беларусі, асабліва ў яе заходніх акругах, пашыраючы паўсюдны недавер да Польшчы, як краіны загледжанай на Захад, нягледзячы на ейную чырвонасьцяжнасьць. У драматычным становішчы апынулася польская нацыянальная меншасьць, пазбаўленая прынамсі сымбалічных магчымасьцяў на ўласнае духоўнае жыцьцё (акрамя лічаных касьцёлаў).

Здавалася, што фінал у сужыцьці двух братніх народаў будзе такім: беларусы ўвогуле зьнікнуць зь гістарычнай арэны, пераўтворацца ў нейкі падгатунак расейцаў, а палякі змарнеюць да пэрыфэрыйнай народнасьці на абсягах непераможнае імпэрыі. Гэтакі лёс тым болей бачыўся рэальным, бо не відаць было дабрабыту, а беднаму, як вядома, нацыянальны гонар ня ёсць нечым важным (яго думкі заняты тым, як наесьціся й мець у чым зіму прахадзіць).