Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Калі б лёс адпусьціў Адаму Гурыновічу больш часу, праўдападобна, іначай выглядала б наша дзевятнаццацівечча. Пісьменства наша тады не было б такім аднабаковым, сацыяльным з палітычнай накіраванасьцю. Пакінуў нам у спадчыну лірыкі Бор, Вясна, элегію Сьцямнела на двары і ціха кругом... Пераклады, зробленыя ім з творчасьці Аляксандра Пушкіна, Івана Крылова, Мікалая Някрасава, Льва Талстога, Адама Міцкевіча, Элёйзы Ажэшкі, Яна Каспровіча мелі небанальнае значэньне, бо выводзілі прыніжаную мову ў лік роўных з расейскай і польскай — аказалася, загаварылі на ёй вялікія аўтары; яе лексыка была настолькі багатай, каб перадаць сусьветныя шэдэўры. Гэта быў пералом, які, на жаль, ня меў уплыву на творчае асяродзьдзе, пазбаўленае друкаванага воргана. Падобныя зьдзяйсьненьні адначасна рэалізаваў выдатны сябар Францішка Багушэвіча, равесны яму Альгерд Абуховіч з роду італьянскіх графаў Бандынэліх, беларускамоўныя тэксты якога распаўсюджваліся толькі ў рукапісах. Здавалася б, маглі тыя высокаінтэлігентныя людзі дадумацца выдаваць нейкі часопіс па-беларуску, дамовіўшыся з тыпаграфіяй у нямецкім Познані альбо ў аўстрыйскім Кракаве, куды не сягалі шчупальцы расейскай палітычнай паліцыі... Пэўна няраз задумваліся яны над тым; аднак дзеля гэткай ініцыятывы спатрэбілася б нямала грошай, якіх у іх не знаходзілася, а спонсараў не было відаць, бо не было й капіталу ў беларускіх дамох, існуючых зазвычай на скраі беднасьці. Аднак фінансавых сродкаў у такой сытуацыі, дарэчы, таксама яшчэ замала — неабходная добра прадуманая падпольная арганізацыя дзеля распаўсюджваньня. Такая, праўда, зьявілася на кароткі міг, — гэта народніцкая Беларуская партыя, але яе, па-аматарску заснаваную, неўзабаве зьнішчыла імпэрская контрразьведка, гэтак званая „Охрана”. Усе акалічнасьці — матэрыяльныя й духоўныя — не спрыялі дынамізацыі руху беларусаў. Кніжыцы Багушэвіча распаўсюджвала Польская Сацыялістычная партыя, якая мела ў гэтым свой інтарэс, не заўсёды сугучны інтарэсам Беларусі. Моцна рызыкаваў Багушэвіч, але, відавочна, нейк камбінаваў на выпадак правалу, сам будучы адвакатам па прафэсіі...

Як Адам Гурыновіч, гэтак і Альгерд Абуховіч нічога свайго арыгінальнага не надрукаваў пры жыцьці. А быў жа ён адукаванейшым творцам плеяды Белай Русі, чалавекам арыстакратычнага роду, грунтоўна азнаёмленым з эўрапейскай культурай, гадамі пражываючым на Захадзе, галоўным чынам у Жэнэве й Парыжы. Памёр у І898 годзе як сьціплы рэпэтытар гімназістаў у Слуцку. Чаму так сталася, што граф пайшоў у капейкавыя заробкі? Вялікапанская ягоная радня не магла сьцярпець, што атаесамліваўся ён зь беларускім людам, размаўляў і пісаў на ягонай мове. Беспардонна пазбавілі яго правоў да маёмасьці. Гэта ня быў надзвычайны інцыдэнт; няйначай адносіліся ў шляхоцкіх дамох і да Францішка Багушэвіча, і да Адама Гурыновіча, і да іншых. Кляса паноў пазбаўлялася адшчапенцаў, вызнаючы польскую нацыянальнасьць у канфлікце з расейскай, але ні ў якім выпадку — беларускую.

Альгерд Абуховіч граф Бандынэлі вёў досыць рэгулярны ды спакойны побыт у наёмнай слуцкай кватэры. Укамплектоўваў хатнюю бібліятэку. Перакладаў зь літаратураў: расейскай, польскай, нямецкай, францускай, свабодна валодаючы гэтымі мовамі. Запачаткаваў у беларушчыне жанр байкі, сярод якіх захаваліся Воўк і лісіца, Суд, Ваўкалак, Старшына, і верш Дума а Каралю XІ. У апошнія гады перад сьмерцю склаў мэмуары, успаміны. Францішак Багушэвіч, Адам Гурыновіч, Альгерд Абуховіч — тройца веліканаў Русі маёй Белай. Усяго аднаму зь іх, менавіта, Багушэвічу пашанцавала выйсьці са сваімі кніжыцамі да чытаючай публікі, хоць удача гэтая папалове, бо пад таемнымі празыўкамі, накшталт: Сымон Рэўка з?пад Барысава. Выступіць у друку пад уласнымі імёнамі было б раўназначным суду й вязьніцы! Якая ж іншая літаратура цярпела такі зьдзек і перасьлед? І, нягледзячы на гэта, яна не замірала, расла ў моц й таленты. Паступова хілілася тая эпоха, калі па-беларуску чыталася нешта спадцішка, дастаўшы ад суседа ці то ананімную паэму Тарас на Парнасе, ці Энэіду навыварат, ці Гутарку Данілы са Сьцяпанам, альбо Гутарку пана з хлопам...

Век пары й электрычнасьці дыктаваў свае законы. Шырылася асьвета. Ва ўнівэрсытэты рушылася моладзь з?пад саламяных стрэхаў. Набліжалася ХХ стагодзьдзе, а зь ім, бы веснавыя воды, накочвалася магутная хваля беларускага адраджэньня. Багушэвіч і ягоныя спадзьвіжнікі прычакалі б 1905 году і першай легальнай беларускай газэты ў Вільні, і выдавецкай фірмы, і арганізацыяў — паўміралі ж яны не ад старасьці. Адзін Вінцук Дунін-Марцінкевіч завекаваў да 1884 году, калі жандары грамілі Беларускую партыю, лідэр якой, Ігнат Грынявіцкі, забіў цара Аляксандра ІІ.