Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Неблагі паэт, аўтар надрукаванай у Лёндане ў 1853 годзе беларускай рамантычнай баляды Нячысьцік, зацікавіў нас найперш менавіта спробаю скласьці даведнік літаратуры Белай Русі. І зноў мусім зважаць, каб не дапусьціць непаразуменьня ў трактоўцы Рыпінскага. Гэты віцебскі шляхціч глядзеў на Беларусь як на правінцыю Польшчы, а на беларускую мову — як на дыялект польскай. Яму й ня сьнілася, што ў наступнае стагодзьдзе палічаць яго пісьменьнікам новага народу! Гэта ня ёсьць спэцыфіка толькі нашая; зусім гэтаксама, напрыклад, зь першапачаткамі сучаснай летувіскай пісьмовасьці, у якой знакаміты ўзор паэзіі пакінуў пасьля сябе жмудзінскі паляк Антон Бараноўскі (званы Антанас Баранаўскас). Так і ў латышоў, і ў фінаў, ці — у рэшце рэшт — і ў саміх расейцаў, якім смак літаратурнай творчасьці прышчапіў Сімяон Полацкі, іначай: Самуіл Пятроўскі-Cітняновіч.

У 1883 годзе, закапаўшыся ў маёнтку Строганы, Аляксандар Рыпінскі так пісаў пра свае пляны гісторыка-краёвай літаратуры: „Вось алфавітны сьпісак гэтых польскіх пісьменьнікаў, якія — альбо нарадзіліся на Белай Русі, або таксама пісалі пра яе на абедзьвюх мовах нашай правінцыі, як польскай, так і русінскай...” Далічыўся ён 55 прозьвішчаў, у іх ліку й Францішка Скарыны ці царкоўнага прапаведніка Сьцяпана Зізанія, але, на дзіва, не знаходзім у тым пераліку ні Адама Міцкевіча, ні Яна Чачота...

Польска-беларускія пісьменьнікі, што зьявіліся ў эпоху рамантызму ды ў час паўстаньняў, спачуваючы селяніну, ачалавечваючы яго, заснавалі фундамэнт пад непрадчуваную імі яшчэ Беларусь: надалі яе мове мастацкі бляск, падрыхтавалі грунт пад культурны росквіт, які завяршыўся фармаваньнем нацыі й дзяржавы. Такое аб’ектыўнае значэньне іх, здавалася б, малаважнай у тыя гады працы. Гэта свайго роду іронія лёсу: запрацавалі яны на прапажу панства, а думалі ж пра гармонію паміж палацамі й курнымі хатамі.

Новабеларуская літаратура фармавалася доўга, як і сама нацыя. Прабівалася да жыцьця, бы тая расьлінка паміж плітамі тратуара, таптаная магутнымі суседзямі. У працэсе яе разьвіцьця, запачаткаванага на схіле Рэчы Паспалітай, якое дасягнула апагею ажно ў сьвітанак дваццацівечча, назіраем выключна неспрыяльныя акалічнасьці. На працягу ўсяго XIX стагодзьдзя не дайшло ў ёй да ўзьнікненьня творчага асяродзьдзя: аўтары адзін пра аднаго, пераважна, нічога ня ведалі й ня чулі. Праўда, засноўваліся час ад часу пісьменьніцкія сябрыны, як згаданыя філяматы ў Віленскім Унівэрсытэце альбо літаратурны салён у пяцідзесятых гадох вядомага гісторыка, публіцыста й грамадзкага дзеяча Адама Кіркора. Мелі яны аднак польскі характар. Беларускамоўнае пісьменства ў іх трактавалася як нешта пабочнае, на мяжы этнаграфізму. Не было й гутаркі пра арганізаваньне часопіса на беларускай мове, які з часам мог бы пераўтварыцца ў нацыянальны ворган, гуртуючы актыўныя сілы Беларусі, як зрабіла гэта „Наша Ніва” пасьля рэвалюцыйнага 1905 году. Не выходзілі кніжкі, хаця б спарадычна, акрамя пару Багушэвічавых у апошняе дзесяцігодзьдзе, тайна надрукаваных за мяжою й распаўсюджаных падпольнымі арганізацыямі сацыялістаў. Беларускія творы знаходзім распыленымі па ўсякіх альманахах, газэтных і пэрыядычных выданьнях, зборніках дасьледнікаў народнай культуры. Кваліфікаваліся яны часьцей за ўсё не як праява абуджэньня новага народу — ілюстравалася імі паспалітае жыцьцё ў Белай Русі, безнадзейнасьць сялянскага быту. Мова наша іншы раз выкарыстоўвалася ў інтарэсах палітычнай прапаганды, варшаўскай альбо маскоўскай, але ніколі як сродак барацьбы за ўласнае незалежнае жыцьцё беларуса. Спрабаваў, праўда, ступіць на гэты шлях Кастусь Каліноўскі ў імгненьне Студзеньскага паўстаньня.

Больш-менш эпізоднасьць беларускай літаратурнай творчасьці амаль ва ўсіх тагачасных пісьменьнікаў мае сваю галоўную прычыну — у польскай, а пазьней і ў расейскай укаранелай культурнасьці грамадзкай ды інтэлектуальнай эліты, па?за якою прасьціралася сапраўдная глухамань непісьменнасьці, сярэдневяковай цемнаты. Мужык і местачковы заморанік ня ўмелі чытаць. Калі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч узяўся перакладаць і выдаваць па-беларуску папулярную паэму Міцкевіча Пан Тадэвуш, інтэлігентная публіка жартавала зь яго, што даволі будзе ёй тыражу дзесяці экзэмпляраў, бо толькі чалавек захацела б прачытаць слынную кнігу, перавернутую ў мужыцкую мову... Усё забіваў комплекс горшасьці, які ў Беларусі стаўся нацыянальнай рысай характару, тыпова каляніяльным пачуцьцём, свайго роду белым негрыцянствам.