Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Божую іскру ў юнаку Багрыме пагасіў той сам царскі сэнатар Мікалай Навасільцаў, куратар Віленскай школьнай акругі, які нядаўнім часам дабраўся быў і да Міцкевіча зь яго літаратурнай сябрынаю. Але, калі слаўны Адам са шляхоцкім гербам ды ўнівэрсытэцкім дыплёмам знайшоў апірышча ў арыстакратычных салёнах таксама Масквы й Пецярбурга, дык служка ксяндза ў мястэчку Крошын, пятнаццацігадовы Паўлюк, ледзьве прасьвяціўшыся на ўзроўні пачатковае адукацыі, ня мог разьлічваць у канфлікце з уладамі на якую-колечы дапамогу. Сапраўдны паэт заўсёды бунтоўны. Беларускі геній у сялянскім сыне быў тагачасным лёсам асуджаны на пагібель. Навасільцаў не паленаваўся спэцыяльна парупіцца ў Крошын, дзе, па-паліцэйску абдурыўшы сваёй ласкавасьцю таго ж ксяндза В. Магнушэўскага ды ягонага выхаванца, хітра выслухаў элегію маладзюсенькага паэта:

Падобная сытуацыя скончылася Адаму Міцкевічу высылкаю ў сталіцу імпэрыі, сябраваньнем з Аляксандрам Пушкінам, імправізацыямі ў салёне княгіні Зінаіды Валконскай, гасьцяваньнем у магнацкіх палацах над Чорным морам, і, урэшце, выездам у Парыж, на Сарбону. Паўлюка ж Багрыма — нявыраслага хлапчука — пагналі ў салдаты. Ён яшчэ доўга жыў, але маўчаў, ня браўся за пяро.

Яшчэ й цяпер гісторыкі літаратуры лічаць, што першым сьвядома беларускім пісьменьнікам новага часу быў Францішак Багушэвіч. Быў ён нацыянальным патрыётам, заклікаў да адраджэньня Беларусі. Але гэта, аказваецца, далёка ня так, не яго трэба лічыць бацькам нашага патрыятызму, а Яна Чачота, сябра Адама Міцкевіча.

Вучоныя адкрываюць невядомыя дагэтуль матэрыялы, распыленыя па ўсім сьвеце, якія інакш асьвятляюць беларускае XIX стагодзьдзе. Яно не было аж настолькі сумна ніякаватым, як нам здаецца. Ведаем ужо: беларуская ідэя ўзьнікла ў напалеонаўскія войны, і трэба зьвязваць яе зь дзейнасьцю групы гэтак званых паповічаў: Міхайлы Баброўскага, Ігната Даніловіча й іншых. Сфармавалася яна вакол Супраскага манастыра й навукова грунтавалася на прафэсарскіх катэдрах Віленскага Ўніверсытэту. Гонар выяўленьня яе ды вопісу належыць Алегу Латышонку, маладому дасьледніку й лідэру Беларускага Дэмакратычнага Аб’яднаньня ў Польшчы.

Ян Чачот нарадзіўся, калі Рэч Паслалітая зьнікла з палітычнай мапы Эўропы. Вялікае Княства Літоўскае анэктавала Расейская Імпэрыя. Як і Адам Міцкевіч, якому быў ён амаль равесьнікам, паходзіў з тае ж Наваградчыны — рэгіёну ў культуры Беларусі надта знамянальнага, унікальна багатага талентамі. Чачоту, які быў зь беднага роду засьцянковай шляхты ў вёсцы Малюшычы, не пашанцавала ў жыцьці. Ня меў ён за што скончыць навукі ў унівэрсытэце, а стаўшы адным з арганізатараў тайных студэнцкіх Таварыстваў Філяматаў і Філярэтаў, пасьля іх выкрыцьця паліцыяй трапіў пад следзтва ды ў ссылку на Ўрал. Слабое здароўе ня вытрымала расейскае катаргі — Чачот захварэў сухотамі, якія й зьвялі яго без пары з гэтага сьвету на пяцьдзесят першым годзе жыцьця. Вярнуўся ён на радзіму слабым і заўчасна састарэлым чалавекам.

Ягоны сардэчны сябар, Адам Міцкевіч, жыў тады ў Францыі ды Швэйцарыі, пісаў свайго Пана Тадэвуша й рабіў цывільную кар’еру, не наракаючы на хлеб.

Як трэба глядзець на спадчыну, якую пакінуў Ян Чачот? Перш за ўсё ён фальклярыст: зьбіраў народныя песьні. Але паўстае пытаньне: навошта перакладаў іх на польскую мову? Ці толькі для выгады па-польску выхаваных чытачоў зборнікаў? Чачот пісаў таксама ўласныя вершы. Найчасьцей таксама на польскай мове, як і іншыя паэты тагачаснай зямлі беларускай. Аднак нямала стварыў ён іх і па-беларуску альбо па-крывіцку (паводле ягонага тэрміну). Разгадку польска-беларускага парадоксу ў асобе Яна Чачота знаходзім у ягоных прадмовах да кніжак з тымі песьнямі з?над Нёмана й Дзьвіны. Упершыню гэта ён апублікаваў у папулярнай форме навуковую характарыстыку некаторых асаблівасьцяў нашай мовы, надаўшы ёй надзвычай арыгінальнае ды гістарычна абгрунтаванае імя, назву — крывіцкай, якая потым бытавала ў нацыянальнай сьвядомасьці, але канчаткова не прынялася, уступіўшы больш пашыранай беларускасьці, нэўтральнай плямёнам, што ўтварылі беларускі народ: трохадзіным — крывічам, дрыгавічам, радзімічам.