Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Гэтых колькі словаў пра шырэйшую сытуацыю ў нашым закутку Эўропы неабходна запамятаць, каб добра зразумець падзеі ў Беларусі на парозе новага веку, гдыбейшыя прычыны такіх, а ня іншых, шляхоў беларускага руху. Усё зьвязана, нішто не адбываецца незалежна ад становішча ў суседзяў.

Грамадоўцы не былі сілай рэспэктабельнай на той час, бяз важных фінансавых сродкаў, безь якіх адчувальная ў грамадзтве дзейнасьць застаецца ў сфэры пастулятаў альбо мараў. Пры тым зьяўляліся імі маладыя хлопцы й дзяўчаты, у пераважнасьці студэнты й гімназісты, пра якіх цяжка думаць усур’ёз як пра аўтарытэтных асоб, а тым болей дзеячаў. Але ведайма, што ўсякія перавароты праводзяць якраз такія. Беларуская Сацыялістычная Грамада існавала ўжо тры гады, ня маючы свайго друкаванага воргану, прынамсі накшталт рэгулярнага бюлетэню, нават у год поўнага развалу ўлады пасьля няўдалае кампаніі ў Манчжурыі ды капітуляцыі Порт-Артура ў выніку разгрому японцамі расейскага флёту ў праліве Цусіма.

Чаму грамадоўцы толькі бегалі з прамовамі па мітынгах? Напрыклад, Луцкевіч — на менскае чыгуначнае дэпо, а Цётка-Пашкевічанка да віленскіх гарбароў, замест заняцца грунтоўнай працай, скажам, выдаваньнем газэты... Бракуе нам архіўных матэрыялаў з тае пары, але й бязь іх адказ на гэтае пытаньне здаецца ясным: яны ня ўмелі рабіць журналістыкі ды ня мелі грошай на друк. Адзін зь іх, Вацлаў Іваноўскі, пару гадамі назад адбіў на прымітыўным гектографе нешта падобнае да газэтнага выданьня, даўшы яму загаловак „Свабода”. Купіў ён машынку сам, за заробленую ў вакацыі марную суму. Аматарскае яго падпольніцтва выпадкам выкрыў стары бацька, паклаўшы ўсяму канец: сын мусіў закончыць інстытут, атрымаць дыплём інжынера. Да кансьпірацыі вярнуўся пасьля, стаўшы дарослым і будучы ўжо на сваім хлебе. Гэта таму першае легальнае пэрыядычнае выданьне на беларускай мове зьявілася не ў разгар рэвалюцыянізму, калі заваліўся ўсялякі кантроль, а ў ягоны спад. „Наша Доля” выйшла ў палове верасьня 1906 году ў Вільні. Суды ўжо тады ажывіліся й забаранілі газэту.

Згаданая першая легальная беларуская газэта „Наша Доля” праіснавала коратка на працягу асеньніх месяцаў 1906 году. Загубіў яе, несумненна, той жа рэвалюцыянізм, час і пара. Царская ўлада ізноў паклала цяжкую руку на ўсё расейскае жыцьцё. Аўтары „Нашай Долі”, калі хацелі надалей публікаваць свае адозвы да народу, павінны былі сысьці ў падпольле. Не зрабілі таго, магчыма, з прычыны арганізацыйнай слабасьці альбо, звычайна, забаяліся... Аднак жа значэньне гэтага выданьня, хоць надта хілага ды нерэгулярнага, нельга паменшваць. Апошні, шосты нумар быў надрукаваны недзе ў палове сьнежня, калі ўжо выходзіла другая беларуская газэта, штотыднёвая „Наша Ніва”. Мабыць, ніхто не спадзяваўся, што пратрымаецца яна доўга, ствараючы вялікую эпоху ў гісторыі культуры Беларусі, збудаваўшы трывалы падмурак пад ейнае адраджэньне. Разам з тым нельга забываць, што „Наша Ніва” выйшла з „Нашай Долі”, у рэдакцыі якой меў месца менавіта раскол, у выніку якога пакінулі яе тыя, хто больш рэальна глядзеў на пэрспэктывы нацыянальнай дзейнасьці.

Задумоўваючыся над жывучасьцю „Нашай Нівы” ды хуткай сьмерцю „Нашай Долі”, проста кідаюцца ў вочы два галоўныя фактары: першы — гэта ідэалягічная памяркоўнасьць і засяроджваньне ўвагі на праблемах краю, а не на збаўленьні цэлага сьвету сацыялістычным раем; другі — гэта зьяўленьне больш-менш трывалай фінансавай падставы для друку, якую забясьпечваў сам рэдактар-выдавец Аляксандар Уласаў, адукаваны фальварковец з?пад Радашковічаў. Гэты былы выхаванец вучылішчаў: духоўнага ў Пінску й рэальнага ў Лібаве, а таксама Рыскага Палітэхнічнага Інстытуту, захапіўшыся ў маладыя гады ідэяй самастойнасьці Беларусі й шчасьліва стаўшы ўладальнікам немалых грошай здолеў геніяльна пакарыстацца імі. Можна толькі здагадвацца ў рашаючам уплыве на яго асобу пратэстанцкага рацыяналізму ў час ягонага юначага прабываньня ў паўнямецкай тады Латвіі. Латышы нашмат раней за беларусаў арганізаваліся — перш у сфэры гаспадаркі, а затым і культуры. Далі яны добры прыклад іншым.

За кулісамі рэдакцыяў стаялі дзеячы-заснавальнікі Беларускай Сацыялістычнай Грамады. Да іх належыў і Аляксандар Уласаў, што не адно й растлумачвае. Але мозгам „Нашай Нівы” лічацца браты Іван і Антон Луцкевічы, пра якіх няраз пачуем, а Антон узначаліць беларускі ўрад у 1918 годзе.

Энцыкляпэдысты характарызуюць „Нашу Ніву” як грамадзка-палітычную, навукова-папулярную й літаратурна-мастацкую. У першым слове да чытача — у лістападзе 1906 году — яе рэдактары аддалі даніну неспакойнаму году, дэкляруючы, што ня будуць яны арыентавацца на паноў і фабрыкантаў, а на „беларускую беднату працавітую”. Гэта гучыць цяпер даволі камічна, бо, як вядома, сацыяльна пануючай клясе ў Беларусі ейная эмансіпацыя ні ў чым не была прыгоднай; наадварот, капітал наймацней пачуваўся ва ўмовах непарушнасьці Расейскай Імпэрыі, яе непадзельнасьці. (Сёньняшнія інтэграцыйныя працэсы ў Эўропе знакаміта пацьвярджаюць гэтую старую тэзу). Нашаніўцы палітычна служылі сялянам, а іхны першалідэр, той жа Ўласаў, пасядзеў у турме, пакараны судом за артыкул Дума і народ (Дума — гэта назва тагачаснага парлямэнту). Узяўся ён неўзабаве выдаваць спэцыяльны гаспадарскі часопіс „Саха” й часопіс для дзяцей „Лучынка” (зьвярніце, паважаныя чытачы, увагу на спэцыфічнае называньне выданьняў: „Наша Ніва”, „Саха”, „Лучынка”). Вывучыўшы краёвую эканоміку, піша Аб гаспадарцы на хутарах і шнурах (шнуры — іначай кажучы, вузкія палоскі ворнай зямлі). Калі індустрыяльнае Каралеўства Польскае квітнела ды нажывалася на збыце сваіх тавараў у расейскіх глыбінках, вясковая Беларусь ледзь дыхала на гэтых жа „шнурах”, шукаючы лепшага лёсу ў выездах на сыбірскую цаліну. Арыентацыйна падлічана, што ў тыя гады эмігравала такім чынам назаўсёды каля паўтара мільёна чалавек, пераважна ў заходнія пустэчы тайгі, засноўваючы там цэлыя земляробчыя калёніі. Урад, зразумела, спрыяў гэтаму, прызнаючы падатковыя ільготы й дапамогу, асабліва ў пэрыяд рэформаў Сталыпіна, выдатнага дальнабачнага дзяржаўнага дзеяча, забітага нейкім ашалелым народнікам... Яго сьмерць у некаторым сэнсе сталася клясычным фактам на пацьвярджэньне таго, што Расея ня ў сілах кіравацца строгім розумам: псыхіка расейца так склалася гістарычна, што ён усё чакае нейкага цуду, замест спакойна й мэтадычна працаваць, спакваля дабіваючыся дабрабыту. Гэтак у яго ад працяглага рабства. Таму прэм’ер Сталыпін не пасаваў да люду, мусіў альбо загінуць, альбо адступіць.