Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Тады й пачалася нашаніўская пара, даўно насьпеўшая й таму так плённая. Як успамінаюць у сваіх запісах сучасьнікі, дзьверы ў рэдакцыю „Нашай Нівы” проста не зачыняліся ад безупыннага патоку наведвальнікаў. Людзі прыяжджалі ды прыходзілі здалёк пад яе віленскі адрас ня столькі дзеля таго, каб чагосьці дабіцца ў надакучлівай справе, але каб звычайна выгаварыцца, адвесьці душу. Падпісваліся на газэту на агромністай тэрыторыі, дзе толькі гаварылі па-беларуску: ад Чарнігаўшчыны да паўднёвых воласьцяў Латвіі, Латгаліі; ад Смаленшчыны да ўскраін Белавескай пушчы й Падляшша. Так сорак гадоў назад чыталі ды зачытвалі да дзірак „Мужыцкую Праўду” Кастуся Каліноўскага, некаторыя нумары якой даводзілася кансьпіратарам друкаваць па два разы — а можа й больш!

Сумна адзначыць пры тым, што гістарычна запозьненае зьяўленьне „Нашай Нівы”, да якога дайшло ня ў выніку сьвядомай перабудовы Расейскай Дзяржавы, а прымушанасьці катастрафічнымі акалічнасьцямі, азначала для яе таксама барацьбу за прызнаньне свайго беларускага імя нават гэтак жа паняволенымі царызмам палякамі. З прыхільнасьцю ставіліся да яе колы нелегальнай Польскай Сацыялістычнай партыі (ППС). Добра прыслужылася таленавітая публіцыстыка Леана Васілеўскага — дзеяча, блізкага Юзэфу Пілсудскаму, які потым у памятным 1920 годзе з жалем канстатаваў, што варшаўская дыпляматыя — сваім непрызнаньнем самастойнасьці Беларусі — зьнішчыла шанец на саюз яе з Польшчай, папіхаючы гэтым самым Беларусь у абдымкі Масквы.

Перамогу ў польскай палітычнай думцы анахранічнай канцэпцыі „Ўсходніх Крэсаў” яскрава выказаў наш геніяльны Янка Купала, напісаўшы такія вось, на жаль, актуальныя па сёньняшні дзень, радкі:

Пяро Васілеўскага, вострае й прарочае, не зьмяніла атмасфэры непрыхільнасьці да „Нашай Нівы”. Яна несьціхана адбівалася ад нападаў — як не энтузіястаў „единой и неделимой”, то вызнаўцаў Польшчы „ад мора да мора”. Трэба абавязкова запісаць у плюсы для яе рэдакцыі, што пазьбягала яна нацыяналістычных, антыпольскіх наогул альбо антырасейскіх акцэнтаў у палеміках. Бог не паскупіў розуму ейным аўтарам бачыць адраджэньне Беларусі ў шырокім, а не ў вузкапавятовым пляне. Хто ведае, ці так было б, калі б у ваўкавыйным хоры польскіх шавіністаў не зьбівалі яго беларусаведныя сьпевы, сумленныя галасы такіх сапраўдных патрыётаў Польшчы, як менавіта Леан Васілеўскі ды цэлы шэраг сапраўдных будаўнікоў ейнае незалежнасьці. Прычакала спагады „Наша Ніва” і з боку расейцаў, але ў іх лягеры ўсё-такі не знаходзім абаронцы накшталт Леана Васілеўскага альбо Баляслава Ліманоўскага. Гісторыя аднак рэалізуецца не просталінейна, але ўвесь час зігзагамі.

У сужыцьці кожнага народу з суседнімі народамі бываюць старонкі сьветлыя й панура-цёмныя. Трохі так, як у сям’і... Але, калі мы хочам паразуменьня ды згоды, ня можам замоўчваць усю праўду, выбіраючы толькі тую лепшую. Утойваньне чагосьці кепска канчаецца, бо гэта дае шанец несумленным людзям пакарыстацца ў адпаведны момант якраз схаваным д’яблам сваркі. У гісторыі польска-беларускіх суадносінаў такім „чорным падзелам” зьявіўся 1907 год. У гэтай даце няма ніякай нешчасьлівай выпадковасьці, ёсьць строгая лёгіка падзеяў. Яна проста не магла ня здарыцца! Як і ня мог ня выплысьці наверх беларускі рух.

Выхад „Нашай Нівы” ў сьвет у лістападзе 1906 году — у адрозьненьне ад ранейшай „Нашай Долі” — аказаўся зьявай трывалаю, не эфэмэрнаю. На газэту ўжо на самым яе пачатку падпісвалася некалькі тысяч чалавек. Гэтыя лічбы хутка расьлі, што прымусіла ейных апанэнтаў лічыцца зь ёю як з важным фактарам грамадзкай думкі. „Нашу Долю” польскія газэты наогул прамаўчалі, як прамоўчваецца нешта без значэньня. Спрабавалі скарыстацца такім высокім тонам няўвагі й адносна „Нашай Нівы”, але яна не паказала сябе слабаком, які ледзь дыхае й просіць літасьці. Хопіць прыгадаць цытаваны ўжо ўрывак зь верша „Ворагам беларушчыны” Янкі Купалы, каб бяз доўгіх разважаньняў уцяміць сутнасьць нашумелага канфлікту. Першая легальная газэта, якая, азваўшыся на мове дагэтуль загнанага ў ананімнасьць народу, не прапала, як нейкі сьмешны эпізод, а наадварот, мацнела й стабілізавалася. Таму й сустрэлася з супрацьдзеяньнем. І яно ўзьнялося адразу грубымі словамі пагарды, якія толькі потым памякчэлі. Білі па беларускіх адраджэнцах зь цяжкай публіцыстычнай артылерыі расейскія шавіністы, чорнасоценцы, на дзіва знаходзячы саюзьнікаў і сярод дэмакратычна настроеных польскіх дзеячаў (акрамя глыбокага розуму Леана Васілеўскага ды яго аднадумца Баляслава Ліманоўскага).