Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

У 1902 годзе, калі пецярбурскія студэнты-беларусы думалі пра анімацыю таемнага беларускага руху, яшчэ не было Янкі Купалы, а ў яго асобе насіўся па сьвеце шляхтаваты Ян Луцэвіч, які ў дзень імянінаў сястры Леакадзіі напісаў, прысьвечаны ёй, гумарыстычны вершык па-польску. Пасыпаліся й іншыя, нават публікаваныя недзе ў Варшаве... Праз два гады пасьля, летам 1904 году, нябрыдкі Янук з парафіяльнай славаю „альбомнага паэта”, за якім прападалі экзальтаваныя маладыя шляхцянкі, дае сабе зарок — пісаць толькі па-беларуску. Што здарылася зь ім? Памёр бацька Дамінік, асіраціўшы семярых дзяцей, зь якіх трое таксама неўзабаве адышлі на той сьвет, і Януку — як старэйшаму — давялося мазоліць рукі на гаспадарцы. Сям’я — не зь інтэлігенцкіх — і цяга ў хлопца да кніжак пярэчыла ягонаму мужыцкаму лёсу. Пашукаў лягчэйшага хлеба, але маці хварэла, і трэба было вярнуцца да плуга. Біёграфы Янкі Купалы ўстанавілі надзвычай цікавыя дзьве даты, якія адносяцца да таго ж 1904 году: 14 ліпена напісаў ён апошні свой польскі верш пад загалоўкам Пра жанчыну, а назаўтра, 15 — Маю долю, самы раньні зь вядомых дагэтуль беларускіх твораў Купалы. Пераход ад салённага стылю да цьвёрдай грамадзкай паэтыкі можна тлумачыць жыцьцёвым упадкам аўтара, горыччу, але гэта ня будзе поўная праўда. У тое ж лета пазнаёміўся ён у Менску з Алесем Бурбісам, адным зь вядучых арганізатараў беларускай кансьпірацыі. Сустракаўся і з Антонам Лявіцкім, выдатным пасьля майстрам роднага слова, якога ведаем у гісторыі літаратуры як Ядвігіна Ш. Гэта ён, седзячы ў царскай турме, у 1891 годзе пераклаў славутае апавяданьне Ўсевалада Гаршына Сігнал, а ў наступным годзе — напісаў камэдыю Злодзей, пастаноўку якой забараніла паліцыя. Вучань школкі Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, як памятаем, натуральна зацікавіў прагнага кніжак Янука Луцэвіча спадчынаю бацькі беларускай літаратуры ды творчасьцю Францішка Багушэвіча — бацькі нашага патрыятызму.

Разам зь Янкам Купалам, Якубам Коласам, Максімам Багдановічам прыходзіла ў літаратуру краю ўжо чарговае пакаленьне. Магло й яно не адыграць заўважальнай ролі ў грамадзтве пры сваім жыцьці, як здарылася гэта з ранейшымі творцамі: Янам Баршчэўскім, Янам Чачотам, Вінцэнтам Дунінам-Марцінкевічам, Францішкам Багушэвічам, Альгердам Абуховічам-Бандынэлі, Адамам Гурыновічам... Каб чаго дабіцца ў Беларусі, трэба доўга жыць. Імпэрыя, стомленая пятроўскім галёпам у сваіх пачатках, драмала й трымалася на арміі. І толькі ў век капіталізму набралася яна імпэту. Вырасьлі ёй канкурэнты. На Далёкім Усходзе лупіла па ёй параўнаўча малая Японія, якая хутка дасягнула эўрапейскага разьвіцьця, асабліва ў галіне прамысловай тэхналёгіі. Запозьненая Расея апынулася перад шматлікімі й цяжкімі праблемамі — у іх ліку выйшла на верх і беларуская.

У сваю чаргу Кастусь Міцкевіч — да таго як стаў Якубам Коласам — маючы неблагую пасаду настаўніка, спрабаваў шырокай дзейнасьці, а менавіта, арганізацыі беларускіх школаў, за што быў прысуджаны да трох гадоў зьняволеньня. Самадзяржаўе хісталася, але не падала; дазволіла на выдаваньне „Нашай Нівы” як прыватнага мерапрыемства; біла па руках тых, хто залазіў у ейныя дзяржаўныя справы, да якіх належала й грамадзкая асьвета — інструмэнт русыфікацыі, мацаваньня рэжыму.

Беларуская Сацыялістычная Грамада рабіла высновы з агульнага становішча. Свае сьціплыя сілы арыентавала не на палітычную канфрантацыю з уладамі, а на арганічную працу дзеля росквіту нацыянальнай культуры, што дало неспадзявана багаты плён. Культурная Беларусь рушылася, бы той ледаход у прадвесьне.

Нараджэньне беларускага нацыянальнага руху не да канца дасьледаванае. Натыкаемся на няясныя эпізоды, альбо й на цэлыя пэрыяды, пра якія знаходзім ня больш, як няўцямныя згадкі, напрыклад, пра дзевяностыя гады ХІХ стагодзьдзя: шмат у чым датычыць гэта й асобы Браніслава Эпімах-Шыпілы, заслугі якога выразна недацэньваюцца. Народжаны, як і Ян Баршчэўскі, у самым сэрцы колішняй Полацкай Дзяржавы, у Падзьвіньні, малады Браніслаў паўтарыў адукацыйны шлях шмат-каго з адраджэнцаў, закончыўшы гімназію ў паўнямецкай Рызе, а затым Пецярбурскі Ўнівэрсытэт. Варта яшчэ раз адзначыць цікавы фэномэн інфлянцкіх імкненьняў абудзіць беларускую старонку. Тлумачыцца гэта тым, што прыбалтыйская паласа Расейскай Імпэрыі — нароўні з аўтаномнай Фінляндыяй — была самай разьвітай, цывілізацыйна ды культурна. Гэтая даўняя швэдзка-нямецкая калёнія зьявілася ўсходнім фрагмэнтам захаду й паслужыла знакамітым заплеччам сталічнаму тады Санкт-Пецярбургу.