Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

Пра прыналежнасць аўтара “Румянаў...” да культуры Вялікага Княства Літоўскага мы можам меркаваць толькі на падставе заўвагі, што ячмень расце не ў заморскіх краінах, а ў Польшчы і Літве, дзе з яго вырабляюць дабрае піва. Хутчэй за ўсё аўтар паэмы жыў на тэрыторыі Княства, але сваю Бацькаўшчыну называў Польшчай, бо раіў чытачкам: “Nie trzeba Indu zwiedzić y Libiyskich włości / Szukając farb wytwornych. Тakie Polska rodzi / A nie wątpcie potrzebie oyczyzna dogodzi” [Barwiczka 1605; 5]. Падобныя палітычна-геаграфічныя ўяўленні меў і Ян Пратасовіч, калі меркаваць па некаторых ускосных выказваннях з ягоных твораў. Так, згадваючы ў вершаванай энцыклапедыі “Пра вынаходніцтвы рэчаў...” самую старажытную прафесію свету, паэт з веданнем рэаліяў паведамляў, што прастытутак поўна ў кожным горадзе, але асабліва шмат іх у варшаўскіх прадмесцях. Беларускі шляхціц з-пад Пінска відавочна пачуваўся носьбітам польскай культуры, калі падкрэсліваў, што звычай цалавацца пры сустрэчы “... prawie ustał u Polaków, / Lecz tylko jeszcze został u Rusi prostaków” [Protasowicz 1973; 63], альбо з гонарам адзначаў, што ў навуцы танца “... naszy Polacy, choć pózniej poczęli / Tańcować, tedy Włochom naprzod nic nie dadzą” [Protasowicz 1973; 85].

Выразны ліцвінскі патрыятызм Я. Казаковіча і Г. Пельгрымоўскага на фоне творчасці паэтаў малодшага пакалення (Я. Пратасовіча, Радагляда Гладкатварскага, выпускнікоў Віленскай езуіцкай акадэміі) выглядаў хутчэй рудыментам мінулага, чым тэндэнцыяй новага часу. Я. Казаковіч і Г. Пельгрымоўскі сфарміраваліся як асобы яшчэ ў 80-х гг. XVI ст. у патрыятычным асяродку пры двары Радзівілаў біржайскай лініі, галоўных ініцыятараў “ліцвінскіх”, незалежніцкіх настрояў у Вялікім Княстве Літоўскім (Г. Пельгрымоўскі пазней знаходзіўся пад уплывам “памяркоўнага незалежніка” канцлера Льва Сапегі). Амаль усе паэты-ліцвіны XVI ст. (Ф. Градоўскі, А. Рымша, Я. Радван, Я. Казаковіч, Г. Пельгрымоўскі) вызнавалі кальвінізм, як і іхнія мецэнаты-Радзівілы, а на сутыку Рэнесансу і Барока ў паэзію прыйшло шмат аўтараў каталіцкага веравызнання, нарадзіўшыхся пасля Люблінскай уніі, якія лічылі сваёй Айчынай Рэч Паспалітую і называлі яе проста “Польшчай”.

Польскамоўная паэзія ўзнікла ў шматмоўнай беларускай літаратуры ў 50-х гг. XVI ст. і за кароткі час – да пачатку XVII ст. – прайшла шлях свайго станаўлення і развіцця, зрабіўшыся адной з найпрыкметнейшых з’яў у літаратурным ландшафце эпохі Рэнесансу. Значная частка польскамоўнай паэтычнай спадчыны Беларусі XVI - пачатку XVIІ ст. беззваротна страчана, але нават тая, якая дайшла да нашага часу, уражвае колькасцю твораў і аўтараў, жанравай і тэматычнай разнастайнасцю, разбурае стэрэатып старадаўняй беларускай паэзіі як аднастайна-панегірычнага вершаскладання і дазваляе зрабіць шэраг высноў, важных для далейшага вывучэння шматмоўнага пісьменства Беларусі эпохі Рэнесансу і для выпрацоўкі новага погляду на гісторыю беларускай літаратуры ўвогуле.

1. На станаўленне польскамоўнай паэзія Беларусі эпохі Рэнесансу плённа паўплываў рэфармацыйны рух, які выклікаў да жыцця масавае кнігадрукаванне ў Вялікім Княстве Літоўскім і ўскосна прычыніўся тым самым да развіцця паэзіі, якая заняла пачэснае месца ў кніжнай прадукцыі берасцейскіх, нясвіжскіх, лоскіх і віленскіх друкарняў. Пераважная большасць тагачасных паэтаў Беларусі была кальвінісцкага веравызнання і не здрадзіла сваім пераканнанням пад націскам Контррэфармацыі. Напачатку пратэстанцкія аўтары непасрэдна выкарыстоўвалі вершаваную форму дзеля папулярызацыі новых рэлігійных ідэй у грамадстве, але з цягам часу ў іхняй творчасці выразна стаў дамінаваць свецкі накірунак.

2. Жанравая сістэма польскамоўнай паэзіі Беларусі эпохі Рэнесансу абапіралася на жанравую сістэму антычнай паэзіі, але ў рэдукаваным – пад уздзеяннем спецыфічных умоў тагачаснага літаратурнага жыцця і пад уплывам празаічных жанраў беларускай літаратуры (летапісу, хронікі, дыярыуша) – выглядзе. Найбольш папулярнымі, інстытуалізаванымі ў грамадстве відамі паэзіі былі: кніжна-эпіграматычная (геральдычныя, прэфацыйныя і дэдыкацыйныя вершы, звароты да Заіла) і сямейна-рытуальная (генеталіконы, матрыманіяльныя і фунеральныя творы); менавіта ў гэтых “утылітарных” жанрах дамінаваў панегірызм, які беспадстаўна лічыцца асаблівасцю ўсёй паэзіі XVI - XVII стст. Але найбольш значныя дасягненні польскамоўнай паэзіі Беларусі эпохі Рэнесансу звязаны з развіццём іншых жанраў: рэлігійна-метафізічнай, палітычнай, сатырычный, гістарычнай, героіка-эпічнай, навуковай і маральна-дыдактычнай паэзіі.