Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

Piękny zwyczay był starych, iż wolały robić,

Niżli ciało mizerne k woli światu zdobić.

Wstydliwa pani siedząc przedła za swym stołem ,

Używając prace rąk z dziatki swemi społem.

Sama statku doyrzała, sama do obory

Zapędzała iagnięta, ktore pasły cory.

Sama ogień wzniecała, sama drwa rąbała,

W robocie się kochając, wstydu zaniechała.

Пад гэтымі радкамі смела падпісаўся б і Ян Пратасовіч: намаляваны вобраз цалкам адпавядае ягонаму “Вобразу сумленнай белагаловай” і калектыўным ўяўленням тагачаснай беларуска-літоўскай шляхты пра суровае патрыярхальнае жыццё продкаў. Калі гіпатэтычна ўявіць, што за пераклад “Касметыкі для жаночага твару” узяўся б Я. Пратасовіч, з пад ягонага пяра выйшла б сачыненне вельмі падобнае на “Румяны...”

Заканамерна, што лацінская паэма Авідзія, трапіўшы на польска-беларускую культурную глебу, атрымала фому “Румян...”: не даслоўнага перакладу і не пародыі, але форму парафразы, у якой эстэтычныя ідэі і маральныя перакананні арыстакратычнага рымскага асяроддзя часоў Аўгуста пераламіліся ў люстры эстэтычных ідэяў і маральных уяўленняў шляхты Рэчы Паспалітай пачатку XVII стагоддзя.

На мяжы XVI - XVII ст. самымі папулярнымі ў грамадстве відамі паэзіі з’яўляліся кніжна-эпіграматычная (геральдычныя, прэфацыйныя і дэдыкацыйныя вершы, звароты да Заіла) і сямейна-рытуальная (генеталіконы, матрыманіяльныя і фунеральныя творы).

Кніжныя эпіграмы мы знаходзілі ўжо на старонках берасцейскіх і нясвіжскіх выданняў 50-60-х гг., зазвычай сустракаліся яны ў лоскіх і віленскіх друках 70-80-х гг., зрабіўшыся амаль неад’емным элементам кнігі. Не дзіўна, што менавіта кніжныя эпіграмы замаўляюць выдаўцы ў Я. Казаковіча, а Г. Пельгрымоўскі, Я. Пратасовіч, Б. Будны і Я. Пятровіч старанна аздабляюць выданні сваіх кніг эпіграмамі на гербы магнатаў і дэдыкацыйнымі вершамі. У гэтым сэнсе ніякіх радыкальных зменаў у польскамоўнай паэзіі канца XVI - пачатку XVII ст. не адбываецца, можна гаварыць адно пра працяг традыцыяў папярэдніх этапаў развіцця.

Што датычыцца сямейна-рытуальнай паэзіі, то менавіта на сутыку Рэнесансу і Барока адбываецца яе шпаркае распаўсюджанне і, фактычна, інстытуалізацыя ў грамадстве. Друкаваная сямейна-рытуальная паэзія (вершаваныя творы з нагоды нараджэння, шлюбу і смерці чалавека) адыгрывала ў жыцці вышэйшых слаёў грамадства тую самую ролю, што вусна-паэтычныя творы (радзінныя, вясельныя і пахавальныя песні) у жыцці простага народа.

Першыя ўзоры сямейна-рытуальнай паэзіі ў пісьменстве Вялікага Княства Літоўскага стварыў у 40-х гг. XVI ст. Пётр Раізіуш (дзве лацінамоўныя эпіталамы з нагоды шлюбу каралевіча Жыгімонта Аўгуста з прынцэсай Альжбетай і лацінамоўная эпіталама на вяселле Мікалая Радзівіла), у 60-х гг. два фунеральныя творы выдаў, як мы памятаем, у Бярэсці Ц. Базылік (“Апісанне смерці і пахавання княгіні Альжбеты Радзівіл”, “Надпіс на гробе зацнага шляхціца Паўла Сецыгнёўскага”). Спачатку заказчыкамі на творы падобнага роду выступалі выключна прадстаўнікі заможнай арыстакратыі (Радзівілы, Хадкевічы, Сапегі, Кміты), а аўтарамі з’яўляліся іншаземныя паэты (гішпанец П. Раізіуш, немец Ё. Мыліуш, палякі Я. Каханоўскі і Ц. Базылік). Але з 90-х гг. на магнатаў пачала раўняцца і сярэдняя шляхта, аздабляючы вершамі сямейныя ўрачыстасці і жалобы, прычым ужо не было патрэбы звяртацца да іншаземцаў: за напісанне святочных і жалобных вершаў ахвотна браліся навучэнцы і выпускнікі калегіумаў і Віленскай езуіцкай акадэміі (М. Вітаслаўскі, К. Кярноўскі, В. Скравец, Г. Белазор, Ш. Шляскі і інш.), не адставалі ад малодшых калег, як мы пераканаліся, С. Кулакоўскі (“Катамерынон Слуцкага княства”), Я. Казаковіч (зборнік “Дух Данііла”) і Я. Пратасовіч (“Паранімфус”, “Эпіцэдзіум”). Яшчэ больш інтэнсіўна выдаюцца сямейна-рытуальныя творы ў XVII ст.: паводле падлікаў К. Мрочак, у XVI ст. у Польшчы і Княстве было надрукавана 92 эпіталамы, а ў XVII ст. – ажно 530 [Mroczek 1989; 61].

Існаваў традыцыйны трафарэт для напісання генеталіконаў (вершы з нагоды нараджэння дзіцяці), матрыманіяльных віншаванняў (вершы з нагоды шлюбу) і фунеральных твораў (вершы з нагоды смерці), таму іхні змест, як правіла, не вылучаўся разнастайнасцю, а мастацкі бок арыгінальнасцю. Але адрозніваліся формы выкладу матэрыялу ў вершаваных тэкстах (эпічная, лірычная, драматычная), а таксама спосабы іх выканання на ўрачыстасцях: чытанне, спевы, тэатральнае дзеянне. Друкаваная сямейна-рытуальная паэзія (асабліва матрыманіяльная) была непасрэдна звязана з абрадам, са сцэнарыем урачыстасці, нярэдка функцыянавала ў слоўна-музычнай форме, што прыпадабняла яе да фальклору. Аднак паэтыка кніжнага варыянта прыкметна адрознівалася ад паэтыкі вусна-паэтычных твораў, таму што, як і паэтыка урачыстых празаічных дэкламацый, узыходзіла да асноўных правілаў рыторыкі.