Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

У канцы XVI – пачатку XVIІ ст. у творчасці тых паэтаў, што прыйшлі ў літаратуру яшчэ ў 80-х гг., назіраюцца выразныя праявы ліцвінскай самасвядомасці. Але паралельна з гэтым, у творчасці маладзейшых паэтаў, праяўляецца абыякавасць да ўласнай нацыянальнай і дзяржаўнай прыналежнасці альбо пасіўнае атаясамліванне сябе з Польшчай, што станецца характэрнай адзнакай польскамоўнай паэзіі эпохі Барока.

Як даніну павагі да слаўнай мінуўшчыны Вялікага Княства Літоўскага можна разглядаць паэму С. Кулакоўскага “Катамерынон Слуцкага княства” (1593). Невядома дакладна дзе нарадзіўся паэт – у Княстве ці ў Польшчы, невядома ці сам ён выбраў тэму для свайго чарговага твора, ці атрымаў замову кагосьці з Хадкевічаў, але зварот паэта да гісторыі старадаўняга беларускага роду Алелькавічаў і годнае ўшанаванне памяці трох заўчасна памерлых слуцкіх князёў Юрыя, Яна Сімяона і Аляксандра трывала звязваюць С. Кулакоўскага з культурай Беларусі і забяспечваюць яму месца на Парнасе побач з такімі патрыётамі Вялікага Княства Літоўскага, як М. Стрыйкоўскі, А. Рымша, Г. Пельгрымоўскі. Характэрна, што ў сваю паэму С. Кулакоўскі ўвёў алегарычную постаць Слуцкага Княства, тыпалагічна блізкую да вобраза Радзімы з ананімнай паэмы “Пратэй, або Пярэварацень” і вобраза Літвы з вершаванй кампазіцыі Г. Пельгрымоўскага “Патрыёт Айчыны да сенату і дзяржавы літоўскай”, а аповяд пра подзвігі і заслугі прадстаўнікоў роду Алелькавічаў перад Бацькаўшчынай распачынае ад князя Альгерда, што набліжае фунеральную паэму “Катамерынон...” да вершаваных хронік М. Стрыйкоўскага.

У творчасці Я. Казаковіча выразныя праявы беларуска-літоўскага дзяржаўнага патрыятызму назіраюцца і ў 80-х гг., і ў 90-х XVI – пачатку XVIІ ст. Выказваючы ў звароце да Януша Радзівіла (“Радзівіліяда...”, 1588 г.) спадзяванне, што ў асобах маладых Радзівілаў Літва будзе мець сваіх Курцыяў, паэт у эпіграме на герб Мікалая Зяновіча (“Новы Запавет”, 1593) з гонарам падкрэслівае, што старадаўні род Дэспатаў-Зяновічаў належыць Літве, а ў прысвячэнні Станіславу Кішку (“Італійскі арэшнік”, 1603) наракае на недахоп у Літоўскім краі “шчырага золата” для ўзнагароды мецэната за ягоныя дабрачыннасці. І ў геральдычных эпіграмах, і ў дэдыкацыйных вершах Я. Казаковіч найперш адзначае заслугі сваіх герояў-адрасатаў перад Айчынай (на полі бітвы, на культурна-асветніцкай ніве), і ў значна меншай ступені цікавіцца сімволікай гербаў і падрабязным зместам кнігі, якую прадстаўляе чытачам. Каб не ўзнікала ніякіх сумненняў наконт ягонага паходжання і дзяржаўнай прыналежнасці, Я. Казаковіч, як мы ўжо адзначалі, дадаваў да свайго прозвішча прыдомак “Ліцвін”, як і ягоны прыяцель А. Рымша, а таксама лацінамоўныя паэты В. Агрыпа і Я. Радван.

Не меншым, чым Я. Казаковіч, патрыётам Вялікага Княства Літоўскага быў Г. Пельгрымоўскі, які пад “Дыялогам літоўскага шляхціца пра Інфлянцкую вайну...” падпісаўся “E. P. Philalethes Lithuanie” і ананімна выдаў зборнік вершаў пад красамоўнай назвай: “Патрыёт Айчыны да сенату і дзяржавы літоўскай”. У гэтых і іншых сваіх творах Г. Пельгрымоўскі піша пра слаўную мінуўшчыну і сучаснасць Літвы, яе дзяржаўных дзеячаў і палкаводцаў, адстойвае тэрытарыяльныя інтарэсы Княства не толькі перад Масковіяй, але і перад Польшчай (праўда, пяру Г. Пельгрымоўскага належыць і “Размова аднаго паляка з маскалём...”, але ягоны Паляк уваходзіць у склад Літоўскага пасольства, ужывае ў размове рускія ды беларускія словы, і адгукаецца на імя Іван). Менавіта ў творчасці Г. Пельгрымоўскага ліцвінскі патрыятызм выяўляецца найбольш паслядоўна: выказванні на вобразна-эмацыянальным узроўні (пранікнёныя маналогі Мілосніка Айчыны і Літвы ў “Патрыёце...”) спалучаюцца з гістарычнай і палітычнай аргументацыяй (разважанні Ганца і Рыцара ў “Дыялогу літоўскага шляхціца...”, прамовы Льва Сапегі ў “Пасольстве да вялікага князя маскоўскага”). Услед за А. Рымшам, які ў 80-х гг. XVI ст. разам з лацінамоўнымі і польскамоўнымі вершаванымі творамі даў некалькі ўзороў беларускамоўных, Г. Пельгрымоўскі напачатку XVIІ ст. актыўна выкарыстоўвае старабеларускую мову ў сваіх польскамоўных творах, калі прамаўляе ад імя персанажаў беларускага і рускага паходжання (“Размова паляка з маскалём...”, “Пасольства да вялікага князя маскоўскага”).

Безумоўна, у палітычных дыялогах і героіка-эпічных паэмах дзяржаўнай самасвядомасць і патрыятызм аўтараў праяўляўся яскравей, чым у сямейна-рытуальных, маральна-дыдактычных і эўрыстычных творах. Але, з другога боку, выбар тэмы і жанра твора пэўным чынам залежыў ад ступені заангажаванасці паэта ў палітычнае жыццё, ад ягонай грамадскай пазіцыі.