Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

Геральдычныя, прэфацыйныя і дэдыкацыйныя вершы, матрыманіяльныя і фунеральныя творы мы знаходзім і ў творчасці Я. Казаковіча, Г. Пельгрымоўскага, Я. Пратасовіча, але разам з тым іхняя творчасць адлюстроўвае наступную заканамернасць: хаця кніжна-эпіграматычныя і сямейна-рытуальныя вершы былі найбольш запатрабаваныя шляхецкім грамадствам канца XVI - пачатку XVII стст., але самыя значныя дасягненні польскамоўнай паэзіі Беларусі гэтага перыяду звязаны з развіццём іншых жанраў: палітычнай, маральна-дыдактычнай і навуковай паэзіі.

Палітычныя праблемы прыцягвалі ўвагу прадстаўнікоў старэйшага пакалення паэтаў: Г. Пельгрымоўскага і Я. Казаковіча. Першы з іх, як пісар Княства, знаходзіўся ў гушчыні палітычных падзеяў і дыскусіяў і адлюстраваў іх у сваіх паэтычных творах (“Дыялог літоўскага шляхціца ... пра Інфлянцкую вайну”, “Патрыёт Айчыны да сенату і дзяржавы літоўскай”, “Размова аднаго паляка з маскалём”, “Пасольства да вялікага князя маскоўскага”). Непасрэдны ўдзельнік Лівонскай вайны, Г. Пельгрымоўскі да канца жыцця заставаўся верны тэме складаных узаемаадносінаў Вялікага Княства Літоўскага і Маскоўскай дзяржавы, але выяўлялася гэтая магістральная тэма ў розных жанрах, увасаблялася ў адметных мастацкіх структурах. “Патрыёт Айчыны...” – гэта палітычна-публіцыстычная кампазіцыя з 23 вершаў, своеасаблівая гістарычная геаграфія Вялікага Княства Літоўскага. У “Дыялогу...” і “Размове...” Г. Пельгрымоўскі ў рэчышчы традыцый М. Рэя і Л. Гурніцкага звярнуўся да дыялагічнай формы выкладу матэрыялу, а “Пасольства...” мае дыярыушавую аснову і ўключае ў сябе як вершаваныя часткі, так і празаічныя ўстаўкі ў выглядзе розных дакументаў, спісаў, пералікаў. Менавіта на прыкладзе творчасці Г. Пельгрымоўскага яскрава відаць, што тэарэтычнай базай паэтычнай творчасці з’яўляліся ў тыя часы законы і прынцыпы рыторыкі, і таму паэтыку польскамоўнай паэзіі Беларусі эпохі Рэнесансу будзе слушна назваць паэтыкай пераканання.

Я. Казаковіча цікавілі не канкрэтныя гістарычныя падзеі і палітычныя актуаліі, а універсальныя грамадска-сацыяльныя праблемы, агульны стан дзяржавы. Узяўшы за аснову лацінскую элегію “Арэшнік”, якая традыцыйна прыпісваецца Авідзію, Я. Казаковіч зрабіў вольны пераклад лацінскага першаўзора, прыўнёсшы ў “Італійскі арэшнік” крыху мясцовых рэаліяў і ўласных заўваг пра становішча простага чалавека ў грамадстве, пра адсутнасць належнай павагі да дзяржаўнай уласнасці. Услед за сваімі папярэднікамі, А. Валянам і аўтарам паэмы “Пратэй, або Пярэварацень”, Я. Казаковіч засцерагаў суайчыннікаў перад небяспекай дзяржаўнай анархіі ў Рэчы Паспалітай.

Сямейныя радасці і няшчасці, маральна-этычныя пытанні і праблемы пазнання Сусвету знаходзіліся ў цэнтры творчасці Я. Пратасовіча. Працягваючы традыцыі М. Рэя і С. Кулакоўскага, Я. Пратасовіч даў яскравыя ўзоры вершаванага маральна-дыдактычнага трактату, створанага на падставе антычных і хрысціянскіх крыніц (“Вобраз старога чалавека”, “Узор сумленнай белагаловай”, “Ахвярадаўца”). Палескі паэт з’яўляецца аўтарам першай у Рэчы Паспалітай энцыклапедыі “Inventores rerum, альбо Кароткае апісанне, хто што вынайшаў і даў людзям для ўжытку”, напісанай на падставе лацінскага сачынення італьянскага пісьменніка Палідора Вергілія “De inventores rerum”. Заснаваны не столькі на дакладных гістарычных фактах, колькі на звестках з міфалогіі і літаратуры лацінскі першаўзор Я. Пратасовіч шчодра дапоўніў уласнымі суб’ектыўнымі заўвагамі і рэфлексіямі, насыціў мясцовым каларытам. Некаторыя фрагменты з “Inventores rerum...” можна разглядаць як самастойныя вершы: яны паказваюць норавы і звычаі тагачаснай шляхты, адлюстроўваюць агульны маральны клімат эпохі і сведчаць пра наяўнасць у Я. Пратасовіча сатырычнага таленту, не рэалізаванага ім у ранніх маральна-дыдактычных творах.

Тыпалагічна і стылістычна да вершаванай энцыклапедыі Я. Пратасовіча блізкая паэма “Румяны для аздобы дзявочага твару” Радагляда Гладкатварскага (цалкам верагодна, што за гэтым дзіўным псеўданімам схаваўся менавіта Я. Пратасовіч). “Румяны...” ўзніклі як наследаванне “Касметыцы...” Авідзія і з’яўляюцца першым у Рэчы Паспалітай параднікам па касметыцы, адной з рэдкіх кніг у тагачаснай літаратуры, адрасаванай не чытачам, а выключна чытачкам. Функцыянальна “Румяны...” адносяцца да навуковай паэзіі, але маюць і некаторыя сатырычныя рысы: пераказваючы змест “Касметыкі...”, аўтар “Румян...” свядома дыстансаваўся ад яе сваім псеўданімам, прысвячэннем Даўгоце Міластройскай, арыгінальнай “Прадмовай да паненак” і, самае галоўнае, жартаўлівым ладам апавядання. Заканамерна, што трапіўшы на польска-беларускую культурную глебу, паэма Авідзія атрымала форму не даслоўнага перакладу і не пародыі, а іранічнай парафразы, у якой эстэтычныя ідэі і маральныя перакананні арыстакратычнага рымскага асяроддзя часоў Аўгуста пераламіліся ў люстры эстэтычных ідэяў і маральных уяўленняў шляхты Рэчы Паспалітай пачатку XVII ст. “Чалавечы век” С. Кулакоўскага, “Італійскі арэшнік” Я. Казаковіча і паэма “Румяны...” Радагляда Гладкатварскага сведчаць, што менавіта творы Авідзія, а не паэмы Гамера і Вергілія найчасцей браліся для наследавання паэтамі Беларусі эпохі Рэнесансу.