Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

Акрамя суб’ектыўных прычын былі і аб’ектыўныя: кальвінскія ідэі даходзілі да Літвы праз Малапольшчу і Падляшша, пратэстанцкія дзеячы суседніх рэгіёнаў трымаліся разам, выступаючы агульным фронтам супраць каталіцкага касцёла. Нейкі час кальвінскія зборы ў Кароне і Княстве мелі агульную арганізацыю, беларускія і літоўскія пратэстанты высылалі сваіх прадстаўнікоў на генеральны сінод у Польшчу (Kosman 1973: 54). Зразумела, што братам па веры для паразумення патрэбна была нейкая агульная мова, а паколькі польскіх братоў было больш і да праўдзівай веры яны далучыліся крыху раней – менавіта польская мова “выбіраецца на ўсходзе Еўропы пратэстантамі розных краін у якасці міжнароднай, і таму не варта здзіўляцца, што ў друкарнях Бярэсця, Нясвіжа, Лоска і іншых кнігі друкавалі амаль выключна на польскай мове” (Лабынцаў 1990: 166 - 167).

У 1553 г. берасцейскі стараста, віленскі ваявода, канцлер вялікі літоўскі Мікалай Радзівіл Чорны парваў з каталіцкім касцёлам і арганізаваў у Бярэсці першы на тэрыторыі Княства кальвінскі збор. На кароткі час – да канца 60-х гг. XVI ст. – Бярэсце ператвараецца ў адзін з інтэлектуальных цэнтраў Еўропы, куды з’язджаюцца вядомыя вучоныя, пісьменнікі, музыканты, а таксама – ў буйны выдавецкі цэнтр, які прызначаў сваю прадукцыю не толькі чытачам Беларусі і Літвы, але і Польшчы (імкненне друкароў рэалізоўваць частку накладаў за Бугам – яшчэ адна прычына дамінацыі ў літаратуры Княства польскай мовы). Спачатку з ініцыятывы канцлера ў Бярэсці наладжвае выдавецкую справу вучань Эразма Ратэрдамскага, кракаўскі друкар Бернард Ваявудка. Пасля трагічнай смерці Б. Ваявудкі ў 1564 г. друкарня спыніла сваю дзейнасць, але праз чатыры гады пачала працаваць друкарня Станіслава Мурмэліуса і Цыпрыяна Базыліка, таксама пры падтрымцы М. Радзівіла.

Сёння вядомы больш за сорак берасцейскіх старадрукаў XVI cт. Сярод іх ёсць некалькі паэтычных кніг, у некаторых выданнях сустракаюцца асобныя вершы (напрыклад, у славутай радзівілаўскай Бібліі 1563-га года). Ю. Лабынцаў выказаў меркаванне, што колькасць берасцейскіх выданняў насамрэч значна большая, і што ў асноўным гэта былі польскамоўныя вершы панегірычнага характару, якія выдаваліся ў невялікай колькасці асобнікаў і таму да нас не дайшлі (Лабынцаў 1990: 170). З тых паэтычных твораў, што захаваліся да нашага часу, найбольш цікавыя вершаваныя тэксты з выдадзенага ў 1558 г. кальвінскага канцыянала Яна Зарэмбы, верш Андрэя Валяна “Да Палякаў і да Літвы” з трактата Аўгуста Ратундуса “Размова Паляка з Ліцвінам” (1564 / 1565), ананімная паэма “Пратэй, або Пярэварацень” (1564), вершы і паэма “Апісанне смерці і пахавання княгіні Альжбеты Радзівіл” (1562) Цыпрыяна Базыліка.

Напачатку 60-х гг. XVI ст. на тэрыторыі Беларусі ўзнікла яшчэ адна пратэстанцкая друкарня – ў Нясвіжы. Заснавана яна была Мацеем Кавячынскім, друкавала кнігі па-польску і па-лацінску, а вядомая перш за ўсё тым, што выдала дзве кнігі Сымона Буднага на беларускай мове: “Катэхізіс” (1562) і “Пра апраўданне грэшнага чалавека перад Богам” (1562). Дзейнасць нясвіжскай друкарні мела выключна прапагандысцкі, службова-канфесійны характар. Сярод выдадзеных тут кніг мы не знойдзем паэтычных зборнікаў, і на старонках нясвіжскіх старадрукаў, наколькі нам вядома, у адрозненні ад берасцейскіх няма вершаў. Цікавасць для даследчыка паэзіі ўяўляе толькі арыянскі канцыянал 1563 г. і дадатак да яго з 1564-га года, выдадзеныя Даніэлем Лэнчыцкім.

Разгледзім у першым раздзеле працы найбольш значныя творы польскамоўнай паэзіі Беларусі 50 – 60-х гг. XVI cт., якія дайшлі да нас у берасцейскіх і нясвіжскіх старадруках.

Развіццю польскамоўнай паэзіі спрыяў рэфармацыйны рух, прадстаўнікі якога актыўна выкарыстоўвалі вершаваную форму дзеля папулярызацыі новых рэлігійных поглядаў у грамадстве. У 1558 г. у берасцейскай друкарні Станіслава Мурмэліуса пабачыў свет кальвінскі канцыянал “Pieśni chwał Boskich”, падрыхтаваны Янам Зарэмбам. Кніга не захавалася да нашага часу, але 38 песень з яе перадрукаваў Ян Секлюцыян у свой спеўнік “Pieśni chrześcijańskie” (Крулевец, 1559), а ў 1937 г. першыя старонкі арыгіналу знайшоў у бібліятэцы Кёнігсбергскага універсітэта і апублікаваў польскі вучоны Станіслаў Кот (Kot 1937 – 1939: 443 – 456). Паводле выдання Я. Секлюцыяна і публікацыі С. Кота можна дакладна рэканструяваць структуру берасцейскага канцыяналу.

Пачыналася кніга з вершаванай прадмовы “Do wszech pana Boga miłujących”, у якой укладальнік тлумачыў канцэпцыю зборніка і шукаў прыхільнасці чытачоў. З першых радкоў прадмовы бачна, што ў адрозненні ад аўтараў-каталікоў, якія прызначалі свае канцыяналы выключна для святочных набажэнстваў у касцёле, Я. Зарэмба ахвярваў свой спеўнік усім праўдзівым вернікам для штодзённага ўжытку, выказваючы спадзяванне: