Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

Abowiem się z tąd nauczą jako wierzyć mają,

A społem się i modlitwam świętym przyzwyczają,

A po tym też panu Bogu ku czci zaśpiewają,

Ty Piosneczki które tuta swem porządkiem mają:

Na każdy czas dnia i nocy z pilnością zebrane...

Дэмакратычнасць, уласцівая пратэстанцкім аўтарам, у Я. Зарэмбы асабліва выразная, свядомая. Некалькі разоў падкрэслівае ён у прадмове, што сабраў песні “dla ludu prostego”, “człowieku prostemu”, ды й называе сабраныя ім творы сціпла: “piosneczki”. Затое ўвесь свой крытычны запал скіроўвае супраць прыдворнага асяроддзя і асабліва – супраць свецкіх дам:

Acz to wmówic trudno w takie co radzi prożnują,

Bo ci z Krześciańskich Piosnek sobie więc kuglują,

A zową ję żebraczymi, śpiewać się ich wstydzą,

Iż się nimi białe głowy owy świeckie brzydzą.

Цяжка паверыць, але ў першым паэтычна-музычным зборніку, выдадзеным на тэрыторыі Беларусі, мы сустракаем нараканні на засілле любоўных песень пры дварах беларуска-літоўскіх магнатаў, чуем папрокі ў адрас легкадумных паненак, якія ахвотна спяваюць песні пра сардэчныя пакуты закаханых (“łotrowskim śpiewaniem” называе такія спевы Я. Зарэмба) і пагарджаюць духоўнымі спевамі на славу Бога (“świat z pobożności szydzi”, – канстатуе ўкладальнік брэсцкага канцыяналу).

Я. Зарэмба асуджае этычныя нормы і эстэтычныя густы прыдворнага асяроддзя, але спадзяецца, што з’яўленне канцыянала выправіць нарэшце сітуацыю, што сабраныя ім песні будуць цікавымі як для простых людзей, так і для рафінаваных аматараў паэзіі і музыкі:

Dla tych którzy w figurnym się śpiewaniu kochają,

A radszej się takowymi piosnkami zabawiają,

Niż owemi o Wenusie a zdradnej miłości,

Kórych się już byli jęli i ludzie też prości.

Сваю заклапочанасць панаваннем свецкай культуры Я. Зарэмба выказвае і ў празаічнай прадмове “Zacnie urodzonemu panu Stanisławowi Piekarskiemu...”, адрасаванай упраўляючаму двара Мікалая Радзівіла Чорнага. Аўтар меркаваў, што з дапамогаю Станіслава Пякарскага канцыянал трапіць у рукі да набожнай жонкі князя Альжбеты і яе прыдворных паненак, каб тыя замест “świeckich firlejów, radszej sobie takiemi Duchownemi piosnkami krotofile czyniły”.

С. Пякарскаму прысвечана таксама эпіграма “Na Topór Herb pana Piekarskiego zbożnego Prawdzica krótki napis”, што сведчыць хутчэй за ўсё пра фінансавы ўдзел упраўляючага ў выданні кнігі. Вершаваная і празаічная прадмовы Я. Зарэмбы ды эпіграма невядомага аўтара на герб Праўдзіч складаюць уступную частку зборніка “Pieśni chwał Boskich”. Заўважым, што прэфацыйныя (вершы-прадмовы) і геральдычныя (эпіграмы на гербы) паэтычныя творы зробяцца неўзабаве самымі папулярнымі відамі паэзіі, традыцыйнымі элементамі кніжнай культуры Беларусі эпохі Рэнесансу.

Асноўная частка берасцейскага канцыяналу ўяўляла сабой зборнік вершаваных тэкстаў з нотамі і называлася “Piosnki”. У зборнік увайшло каля 140 розных песень, ноты да якіх напісалі прыдворныя музыканты Мікалая Радзівіла Чорнага: Вацлаў з Шаматул і Цыпрыян Базылік, словы – Сымон Зацыус, Мікалай Рэй, Анджэй Тшэцескі, Цыпрыян Базылік, Якуб Сільвіус, Станіслаў Семідаліус. Я. Зарэмба ўключыў у спеўнік некалькі вядомых раней твораў (напрыклад, верш М. Рэя) і некалькі перакладаў з розных моваў (аўтарам двух перакладаў з чэшскай мовы з’яўляўся сам укладальнік), але большасць тэкстаў была напісана спецыяльна для берасцейскага канцыяналу (напрыклад, творы С. Зацыуса і С. Семідаліуса).

Да асноўнай часткі канцыяналу ў берасцейскім выданні 1558 г. далучаны дзве дадатковыя: кароткі катэхізіс “Nauka wiary krześciańskiej” (магчыма, аўтарства С. Зацыуса) і невялічкі зборнік духоўных парад і малітваў на кожны дзень “Pasterstwo domowe” Я. Сільвіуса. Пратэстанты, як вядома, значна пашырылі функцыі канцыяналу: са звыклага зборніка літургічных спеваў ператварылі яго ў дзейсны паэтычна-музычны сродак засваення біблейскага зместу і новых тэалагічных дагматаў. Каб дапамагчы простаму верніку рацыянальна ўсвядоміць тыя ісціны, якія ён ужо ўспрыняў эмацыянальнам шляхам падчас выканання песень, да спеўнікаў дадаваўся, звычайна, катэхізіс. Кальвінскі канцыянал Я. Зарэмбы наследаваў структуру канцыянала Марціна Лютэра з 1524 г., які заставаўся нязменным узорам для пратэстанцкіх канцыяналаў на працягу некалькіх стагоддзяў.

Даволі вялікі аб’ём і высокі мастацкі ўзровень берасцейскага канцыяналу сведчыць пра тое, што задуманы ён быў даўно і старанна рыхтаваўся да выдання калектывам прыяцеляў-аднадумцаў. Друкар Станіслаў Мурмэліус, укладальнік і перакладчык Ян Зарэмба, паэт і музыкант Цыпрыян Базылік, музыкант Вацлаў з Шаматул, паэт і перакладчык Анджэй Тшэцескі, тэолагі, паэты і перакладчыкі Сымон Зацыус, Якуб Сільвіус, Станіслаў Семідаліус – усе яны пратэстанцкія дзеячы з атачэння Мікалая Радзівіла Чорнага, якія прыехалі з Польшчы і аселі ў Вільні альбо Бярэсці. Наўрад ці сам віленскі ваявода і берасцейскі стараста быў ініцыятарам выдання канцыяналу: кніга прысвечана не Радзівілу, а ягонаму падскарбію Пякарскаму. Найбольш зацікаўленай у з’яўленні спеўніка асобай быў С. Зацыус, суперінтэндат кальвінскага збору ў Беларусі і Літве. На думку С. Кота, менавіта С. Зацыус даручыў Я. Зарэмбу скласці канцыянал і арганізаваў пры фінансавай падтрымцы С. Пякарскага выданне кнігі ў друкарні С. Мурмэліуса (Kot 1937-1939: 447). Нельга, аднак, недаацэньваць ролі самога Я. Зарэмбы, шляхціца беларускага паходжання з Падляшша, які прадумаў канцэпцыю зборніка, напісаў дзве прадмовы да яго, сабраў вершаваныя тэксты і ноты, сам пераклаў некалькі вершаў з чэшскай мовы.