Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

Прэтэндуючы на трывалае месца ў традыцыйным укладзе жыцця чалавека, паэзія пратэстанцкіх канцыяналаў XVI ст. была насамрэч вельмі слаба звязана з рэальным побытам. Вершаваныя тэксты берасцейскага і нясвіжскага спеўнікаў належалі да рэлігійнай метафізічнай паэзіі, якая вылучалася герметычнасцю мастацкага сусвету, пазачасавай універсальнасцю. У цэнтры ўвагі метафізічнай паэзіі знаходзіліся ўзаемаадносіны чалавека з Богам, сутнасныя праблемы чалавечай экзістэнцыі. Засяроджаная на ўнутраных духоўных перажываннях чалавека, гэтая паэзія не закранала знешніх праяваў жыцця, чалавечых узаемадачыненняў.

Але ў дадатковым спеўніку 1564 г. з’яўляюцца вершаваныя тэксты зусім іншага характару, цесна звязаныя з кантэкстам тагачаснага грамадскага жыцця: “Pieśń zebrana z Zjawienia ś. Jana ... iż Papież jest prawdziwym Antykrystem, a już prożno mamy inszego Antykrysta czekać” i “Pieśń nowa w ktоrej się zamyka prośba ludzi wiernych, aby ich Pan od Moskwicina uchować raczył”. Гэтыя творы таксама адносяцца да рэлігійнай паэзіі, але не да метафізічнай, а да палемічнай: першы верш мае выразную антыпапскую скіраванасць, другі – антымаскоўскую (своеасаблівая малітва з палітычным падтэкстам).

Ад такіх рэлігійных публіцыстычных твораў зуім блізка было да свецкай палітычнай паэзіі, ад ужывання вершаванай формы як сродку рэлігійнага выхавання – да выкарыстання паэзіі ў грамадскіх мэтах. Такі крок, ад духоўнага універсалізму да грамадскага прагматызму, быў неўзабаве зроблены А. Валянам у палітычным вершы “Do Polaków i do Litwy” (1564) і ананімным аўтарам у сатырычнай паэме “Proteus, abo Odmieniec”(1564).

Значэнне пратэстанцкіх канцыяналаў для культуры Беларусі эпохі Рэнесансу бачыцца перш за ўсё ў тым, што, актыўна выкарыстоўваючы паэзію і музыку дзеля сакралізацыі штодзённага побыту чалавека, аўтары зборнікаў тым самым паэтызавалі, умузычнялі побыт, насычалі жыццё нашых продкаў праявамі высокага мастацтва.

Першым узорам палітычнай паэзіі ў шматмоўнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу з’яўляецца верш “Do Polaków i do Litwy”, змешчаны ў кнізе “Rozmowa Polaka z Litwinem”. Кніга была выдадзена ананімна , без указання даты і месца выдання. Напісаў яе, паводле меркаванняў як польскіх, так і беларускіх даследчыкаў, вядомы гісторык і юрыст, віленскі войт Аўгуст Ратундус, а надрукаваў у 1564 - 1565 гг. у Бярэсці паэт, кампазітар і друкар Цыпрыян Базылік (Nowak-Dłużewski 1966: 271 – 272; Лабынцаў 1990: 169). Верш “Да Палякаў і да Літвы”, падпісаны крыптанімам “А.W.”, належаў пяру Андрэя Валяна, на той час – сціплага сакратара Мікалая Радзівіла Рудага, а ў будучым – выбітнага пісьменніка-палеміста, арыгінальнага ў сваіх поглядах тэолага і філосафа, дасведчанага юрыста і дыпламата.

Імя Андрэя Валяна (1530 – 1610, нарадзіўся ў Новым Мясце, што ў Вялікапольшчы , па іншых звестках – у Біюцішках каля Ашмян) можна сустрэць у шматлікіх працах, прысвечаных гісторыі рэфармацыйнага руху ў Польшчы і ў Вялікім Княстве Літоўскім. Найбольшую славу прынеслі пісьменніку філасофскія трактаты “Пра палітычную, або грамадзянскую свабоду”, “Пра шчаслівае жыццё, або найвышэйшую чалавечую цноту”, “Пра ўладара і ўласцівыя яму цноты”, а таксама гучная палеміка з езуітам Пятром Скаргам у 70 – 80-х гг. ХVI ст. Свае творы А. Валян пісаў на лацінскай мове (у тым ліку і вершы). Па-польску пісаў прыватныя лісты і браўся за пераклад з лацінскай мовы кнігі М. Барлетыуса “Гісторыя пра жыццё і слаўныя справы Юрыя Кастрыёта, звычайна званага Скандэрбергам”, даперакладзеную потым і выдадзеную ў 1569 г. у Бярэсці Ц. Базылікам.

Верш “Да Палякаў і да Літвы” з’яўляецца літаратурным дэбютам А. Валяна, адзіным вядомым нам польскамоўным паэтычным творам пісьменніка. Ужо таму ён заслугоўвае ўвагі даследчыкаў, але перадусім – як яскравае мастацкае выяўленне незалежніцкіх, патрыятычных настрояў у беларуска-літоўскім грамадстве напярэдадні заключэння Люблінскай уніі 1569 г.

Складаны працэс узаемазбліжэння Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага знайшоў адлюстраванне ў многіх творах 50 – 60-х гг. XVI ст.: у эпіграмах Мікалая Рэя, у вершах і паэмах Яна Каханоўскага, у ананімнай паэме “Пратэй, або Пярэварацень”. Найбольшы ж розгалас выклікалі трактат Станіслава Ажахоўскага “Quincunx, гэта значыць узор Кароны Польскай” (Кракаў, 1564) і, напісаная як палемічны адказ на гэты трактат, кніга Аўгуста Ратундуса “Размова Паляка з Ліцвінам”.

У сваім сачыненні С. Ажахоўскі выклаў тэндэнцыйныя погляды на унію Польшчы з Літвой, прапанаваў уласнае разуменне свабоды і роўнасці народаў. Паводле С. Ажахоўскага, сапраўдная свабода можа квітнець толькі ў каралеўстве, бо кароль узводзіцца на трон духоўным уладыкам, а ў княстве пануе няволя, бо князь ужо ад нараджэння лічыцца ўладаром краіны. Польшча – каралеўства, грамадзяне яго свабодныя, Літва – княства, жыхары яго паднявольныя, і таму “аніводзін ліцвін, хоць бы найзначнейшы і найвыбітнейшы, найніжэйшаму паляку ні ў чым роўным быць не можа” (Orzechowski 1919: 235).