Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

“Pieśni chwał Boskich” – першы пратэстанцкі канцыянал, выдадзены ў Вялікім Княстве Літоўскім. Наступным быў арыянскі канцыянал “Katechism, albo krotkie w jedno miejsce zebranie wiary i powinności Krześcijańskiej...”, выдадзены ў 1563 г. ў Нясвіжы Даніэлем Лэнчыцкім у друкарні, якая належала Мацею Кавячынскаму.

Нясвіжскі канцыянал яшчэ перад вайной адшукала ў бібліятэцы Упсальскага універсітэта польская даследчыца А. Кавецкая, якая падрабязна апісала знаходку і прапанавала вышэйпаданую назву (тытульны аркуш кнігі не захаваўся) на падставе пазнейшага віленскага выдання (Kawecka-Gryczowa 1926: 128 – 139). Сёння даследчыкі маюць магчымасць карыстацца фотакопіяй кнігі ў Нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве (Kancjonał 1563).

Нясвіжскі канцыянал складаўся з наступных частак:

І. “Przedmowa do pobożnego Krześcianina”;

II. “Pierwszy Katechism”;

II. “Wtory Katechism”;

III. “Pastеrstwo domowe”;

IV. “Psalmy Dawidowe”;

V. “Piosnki”.

Як бачым, ён меў больш разбудаваную структуру, чым берасцейскі канцыянал (ажно два катэхізісы, асобны раздзел з псалмамі, спеўнік апынуўся напрыканцы кнігі, а частка песень увайшла ў 4-ы раздзел). Акрамя таго, нясвіжскі канцыянал быў ці не ўвесь ананімны: невядома, хто склаў кнігу і напісаў да яе прадмову, хто падрыхтаваў катэхізісы і “Pastеrstwo domowe”, не вядомы імёны кампазітараў і аўтараў многіх вершаваных тэкстаў. Праўда, значная частка з 54-х псалмоў і 110-ці песень запазычана з ранейшых польскіх канцыяналаў, таму дакладна вядома, што ў нясвіжскім канцыянале прысутнічаюць творы Я. Любельчыка, М. Рэя, А. Тшэцескага, Б. Ваявудкі. Нібыта выступаючы супраць ананімнасці, двое паэтаў зашыфравалі свае імёны ў акравершах: Тамаш Сакалоўскі (песня “To słusza z wiernych każdemu”) і Тамаш Хадоскі (песня “Tobie Panie grzech swоj wyznać muszę”). Увогуле, па сваёй арыгінальнасці і мастацкім узроўні нясвіжскі спеўнік 1563 г. значна саступаў берасцейскаму 1558 г. Магчыма, адчуваючы недахопы кнігі, Д. Лэнчыцкі друкуе праз год дадатковы зборнік “Pieśń... o pobożnej a cnotliwej Niewieście...”,куды акрамя вядомых раней песень на вершы М. Рэя і Я. Каханоўскага ўвайшло некалькі новых твораў, арыгінальных па зместу (разам 5 псалмоў і 8 песен). Толькі пад адной з песень (“Pieśń ćwiczenia i doświadczenia Pańskiego”) было падпісана імя аўтара – Марціна Чаховіча, астатнія творы, як і ў папярэднім спеўніку, ананімныя.

Марцін Чаховіч – лідэр арыянскага руху ў Вялікім Княстве Літоўскім, відаць, з’явіўся ініцыятарам выдання нясвіжскага канцыяналу і ўзяў чынны ўдзел ў яго падрыхтоўцы. Ягонаму пяру належыць не толькі “Pieśń ćwiczenia i doświadczenia Pańskiego” ў дадатковым зборніку, але, магчыма, і шэраг вершаў у асноўным спеўніку, а таксама “Pastеrstwo domowe”. Аўтарам катэхізісаў, на думку А. Кавецкай, быў Сымон Будны, які ў 1562 г. выдаў аналагічны тэкст па-беларуску (Kawecka-Gryczowa 1926: 129). “Pieśń ... o pobożnej a cnotliwej Niewieście...” ў некаторых бібліяграфічных даведніках залічваецца ў даробак Ц. Базыліка (Bibliografia 1964: 17), але хутчэй за ўсё ягоны ўдзел у працы над зборнікам абмежаваўся напісаннем музыкі да чужых вершаваных тэкстаў. У аўтарскі калектыў уваходзілі таксама Тамаш Фальконіус (Сакалоўскі) і Тамаш Хадоскі, што дакладна вядома з акравершаў. Акрамя друкара Даніэля Лэнчыцкага, да выдання канцыяналу непасрэдна прычыніўся ўладальнік нясвіжскай друкарні Мацей Кавячынскі, які сфінансаваў праект.

Такім чынам нясвіжскі канцыянал, падобна як і берасцейскі, быў падрыхтаваны даволі вялікім творчым калектывам пераважна польскіх пратэстанцкіх дзеячоў, якія перабраліся ў Вялікае Княства Літоўскае і ўнеслі важкі ўклад у развіццё культуры.

Шырокі тэматычны абсяг вершаваных тэкстаў з берасцейскага і нясвіжскага канцыяналаў адлюстроўвае намер іх стваральнікаў сакралізаваць штодзённы побыт чалавека, напоўніць атмасферай набожнасці жыццё верніка ва ўсіх ягоных праявах: з раніцы да вечара, ад нараджэння да смерці.

Рэкамендавалася пачынаць духоўныя песнапенні з узыходам сонца, калі чалавек толькі прачынаўся (“Piosnka zaranna gdy zorze wschodzą”, “Piosnka na rane powstanie”, “Druga piosnka na rane powstanie gdy się rozdniewa”). Раілася праспяваць адпаведную песню перад тым, як сядаеш за стол (“Modlitwa przed jadłem”), а таксама пад’еўшы (“Trzecie pożegnanie stołu”). Да паслуг вернікаў былі песні-споведзі (“Znamy Ojcze nasz niebieski...”, “Tobie Panie grzech swоj wyznać muszę...”), песні-настаўленні (“Pieśń ćwiczenia i doświadczenia Pańskiego”, “Pieśń albo napominanie ku wszelkiemu krześciańskiemu Rycerzowi”), а найбольш песні-гімны (“Dziękujem tobie wszechmogący Panie”, “Bądż chwała Bogu na wysokości...”, “Radujmy się wszyscy Krześcianie...”). Перад тым, як класціся спаць, таксама неабходна было выканаць песню (“Pożegnanie krześciańskie na każdy dzień”, “Hymnu druga pieśń na noc”).

Нават тэматычна звязаныя з царкоўным календаром песні, спявался не толькі ў тыя дні, на якія прыпадалі святы Божага Нараджэння або Вялікадня. І толькі творы з нагоды важных сямейных падзеяў (нараджэння дзіцяці, шлюбу, пахавання) выконваліся ў адпаведных сітуацыях.