Сяргей Кавалёў: Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу

Л. Слянкова сваю манаграфію прысвяціла вельмі папулярнай у XVI – XVII стст., але недаацэненай сучаснымі даследчыкамі паэзіі сямейных урачыстасцяў: вершам, напісаным з нагоды нараджэння, шлюбу альбо смерці чалавека. Да гэтага спецыфічнага віду паэзіі адносіцца значная частка сабраных намі польскамоўных твораў эпохі Рэнесансу, некаторыя з іх польская даследчыца называе, але толькі паэме С. Кулакоўскага “Катамерынон Слуцкага княства...” (1593) і зборнічку В. Скараўца “Віншаванне з нагоды нараджэння Ераніма Радзівіла” (Вільня, 1598) прысвячае некалькі абзацаў. Значэнне кнігі Л. Слянковай заключаецца, аднак, не ў багацці сабранага матэрыяла і не ў яго арыгінальнай інтэрпрэтацыі, а ў агульнай сістэматызацыі гэтага матэрыялу, у самім вызначэнні тэмы даследавання. Раней творы сямейнай акалічнасцёвай паэзіі (“акалічнасцёвая” – узнікшая з нейкай канкрэтнай нагоды) агулам залічваліся да панегірычнага жанру, у выніку страчваліся яе сувязі з рытуалам, гублялася адчуванне своеасаблівага хараства твораў.

Нам ужо даводзілася раней пісаць пра змястоўную кнігу Л. Слянковай “W kręgu Klio i Kalliope. Staropolska epika historyczna” (Вроцлаў, 1973), дзе сярод іншых твораў разглядаюцца паэмы М. Стрыйкоўскага і А. Рымшы (Кавалёў 1993: 11). На жаль, як у ранейшай сваёй манаграфіі, так і ў “Хатняй музе...” Л. Слянкова, у адрозненні ад Ю. Новак-Длужэўскага, абсалютна не звяртае ўвагі на рэгіянальную прыналежнасць, на мясцовы каларыт твораў, узнікшых на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага.

Вельмі карысным аказалася для нас знаёмства з шэрагам прац польскага вучонага Я. Чапляевіча (Czaplejewicz 1995: 11 – 18; Czaplejewicz 1996: 43 – 53), прысвечаных літаратуры “крэсаў”, культуры пагранічча. Я. Чапляевіч не закранаў у сваіх даследаваннях польскамоўную паэзію Беларусі эпохі Рэнесансу, але ягоная канцэпцыя гетэрагенічнасці літаратуры Вялікага Княства Літоўскага (г. зн. яе шматскладовасці і непадзельнасці, калі, напрыклад, “Дзесяцігадовую аповесць...” А. Рымшы немагчыма “прыпісаць” да нейкай адной нацыянальнай літаратуры) з’яўляецца надзвычай канструктыўнай для польскіх, беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх даследчыкаў шматмоўнай літаратуры XVI – XVII стст. Такі падыход дазваляе пазбегнуць непатрэбных дыскусій пра нацыянальную прыналежнасць таго ці іншага пісьменніка (згадаем хаця б колішнія спрэчкі пра нацыянальную прыналежнасць Я. Вісліцкага і М. Гусоўскага), робіць мажлівым стварэнне ў перспектыве калектыўнай, шматнацыянальнай “Гісторыі літаратур Сярэдня-Ўсходняй Еўропы”, дзе б полілінгвістычнае пісьменства Вялікага Княства Літоўскага разглядалася як агульная спадчына цяперашніх літоўцаў, беларусаў, украінцаў і палякаў (так, як гісторыя гэтых народаў разглядаецца ў “Historii Europy Środkowo-Wschodniej” (Люблін, 2000), напісанай Е. Клачоўскім і ягонымі адзінадумцамі).

Адным са сціплых крокаў на шляху рэалізацыі гэтага праекта з’яўляецца даследаванне “Станаўленне польскамоўнай паэзіі ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі эпохі Рэнесансу”. Разам з тым, гэта важкі крок да напісання комплекснай, абагульняючай працы “Літаратура Рэнесансу ў Беларусі” і да стварэння сумеснымі намаганнямі ўсіх даследчыкаў старадаўняй беларускай літаратуры грунтоўнай “Гісторыі беларускай літаратуры XII – XVIII стст.”, дзе б улічваліся творы ўсіх жанраў і на ўсіх мовах, якімі карысталіся нашыя продкі.

Першыя польскамоўныя паэтычныя творы з’явіліся ў полілінгвістычнай літаратуры Беларусі ў сярэдзіне XVI ст.: значна пазней, чым беларускамоўныя вершы Ф. Скарыны) і лацінамоўныя (вершы і паэмы Я .Вісліцкага і М. Гусоўскага). Польскамоўная паэзія ўзнікла ў беларускай культуры на хвалі Рэфармацыі ў другой фазе Рэнесансу. Рэфармацыйны рух выклікаў да жыцця масавае кнігадрукаванне на тэрыторыі Беларусі і Літвы і прычыніўся тым самым да развіцця паэзіі, якая заняла належнае месца ў кніжнай прадукцыі берасцейскіх, нясвіжскіх, лоскіх і віленскіх друкарняў. Нярэдка пратэстанцкія дзеячы непасрэдна выкарыстоўвалі вершаваную форму дзеля папулярызацыі новых рэлігійных ідэй у грамадстве.

На жаль, насуперак патрыятычным спробам С. Буднага і В. Цяпінскага выдаваць пратэстанцкія кнігі па-беларуску, мовай Рэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім стала польская мова. Часткова прычыніліся да гэтага браты Мікалай Радзівіл Чорны (1515 – 1565) і Мікалай Радзівіл Руды (1512 – 1584), правадыры кальвінізму – найбольш магутнай у Польшчы, Беларусі і Літве пратэстанцкай плыні. Шчырыя ліцвіны ў палітыцы, прыхільнікі дзяржаўнай незалежнасці і самастойнасці Княства, абодва Мікалаі па-польску размаўлялі і пісалі (хаця ведалі і беларускую мову), былі пабраныя з полькамі і пачуваліся ў пэўнай ступені носьбітамі польскай культуры.