Міхась Чарняўскі - Археалагічныя помнікі Міншчыны

Каменная сякера

Інтэнсіўная гаспадарчая i іншая дзейнасць чалавечых калектываў на невялікіх увогуле гарадзішчанскіх пляцоўках, абмежаваных умацаваннямі, прыводзіла да накаплення часам шматмятровых культурных напластаванняў цёмна-шэрага колеру. Пры раскопках на гарадзішчах сустракаюцца рэшткі жыллёвых, абарончых, гаспадарчых i культавых збудаванняў i мноства рэчаў матэрыяльнай культуры — металічныя, касцяныя, драўляныя прылады працы, палявання, рыбацтва, земляробства, зброя, упрыгожанні, творы першабытнага i сярэдневяковага мастацтва, абломкі самага разнастайнага ляпнога i ганчарнага пласкадоннага посуду, шкляных вырабаў i шмат чаго іншага. На некаторых гарадзішчах i замчыщчах, дзе культурны пласт насычаны вільгаццю, выяўляюцца нават вымашчаныя дрэвам вуліцы, скураны абутак, рэшткі вопраткі.

Найбольш плённы спосаб выяўлення гарадзішчаў — роспыты мясцовага насельніцтва. Людзі звычайна добра ведаюць бліжэйшыя старажытныя ўмацаванні, маюць для ix шмат тапанімічных найменняў (гарадзішча, гарадок, гарадзец, замак, замэчак, замчышча, замкавая гара, чорная гapa, царкавішча, касцелішча, вал i інш.) i звязваюць з імі розныя паданні. Знайсці сярэдневяковыя дзядзінцы i замкі дапамагае i вывучэнне пісьмовых крыніц.

Тарфянікавая стаянка каля вёскі Зацэнне Лагойскага раёна

Гарадзішчы вядомы па ўсёй Міншчыне. Але асабліва шмат ix у Мядзельскім, Лагойскім, Барысаўскім раёнах. Часам яны ўтвараюць цэлыя скапленні, што тлумачыцца існаваннем родаў, якія складаліся з вялікіх патрыярхальных сем'яў. Напрыклад, у Мядзельскім раёне паміж вёскамі Нарач i Дзягілі на адлегласці ў 30 кіламетраў вядома не менш 7 падобных помнікаў.

Часцей за ўсё сустракаюцца гарадзішчы жалезнага зеку, плошча якіх складае ў сярэднім 0,4-0,7 га. Археалагічнымі раскопкамі даволі грунтоўна даследавана больш 10 такіх помнікаў, сярод якіх гарадзішчы каля вёсак Банцараўшчына, Лабеншчына i Збаравічы Мінскага, Аздзяцічы Барысаўскага, Вязынка Маладзечанскага, Малышкі Вілейскага, Васількоўка Лагойскага раёнаў. На Лабенскім гарадзішчы добра прасочваецца характар абарончых збудаванняў. Спачатку паселішча было неўмацаванае, але пасля пажару, які, мабыць, узнік у выніку варожага нападу, яго жыхары зрабілі больш стромкімі схілы ўзгорыстага мыса, падсыпалі краі суглінкам і супессю, а па перыметру пляцоўкі збудавалі драўляную сцяну, якая падтрымлівалася ўкапанымі ў зямлю слупамі. На найбольш даступных краях гарадзішча былі насыпаны тры валы, а паміж імі выкапаны равы. Спадзістыя ўчасткі схілаў таксама ўмацаваны дадатковымі валамі. На самой пляцоўцы размяшчаліся доўгія жытлы слупнай канструкцыі, у якіх знаходзіліся каменна-гліняныя агнішчы падковападобнай формы. Каля аднаго з ix знойдзена 9 жалезных сярпоў, 3 шылы, нож, абломак невялікага наканечніка дзіды, 3 шпількі, бронзавыя падвескі, пярсцёнак, скроневае кальцо, абломкі тыгляў для плаўкі металаў, 48 праселак, абломкі гаршкоў i іншыя рэчы. Знаходкі сустракаліся i навокал іншых агнішчаў.

Гарадзішчаў эпохі феадалізму на Міншчыне выяўлена менш, але яны ўражваюць вялікімі памерамі i магутнымі зямляна-драўлянымі ўмацаваннямі. Так, паселішча каля вёскі Гарадзішча Мінскага раёна, дзе, як мяркуюці вучоныя, першапачаткова размяшчаўся старажытны Менск, займала больш аднаго гектара, a вышыня яго валоў дасягала месцамі 12 метраў.

Гарадзішча каля вёскі Кашчэлічы Валожынскага раёна

Важнейшае значэнне для папаўнення звестак пра нашу сярэдневяковую гісторыю маюць шматгадовыя даследаванні дзядзінца Мінска — замчышча. Тут раскрыты вуліцы ca шматслойнымі драўлянымі насціламі, рэшткі жыллёвых i гаспадарчых пабудоў, падмурак царквы, сабраны шматлікі рэчавы матэрыял, які дазваляе ўсебакоза асвятліць побыт i заняткі старажытных мянян. Сярод знаходак інструменты рамеснікаў — кавалёў, цесляроў, шаўцоў, краўцоў, ювеліраў; жалезныя побытавыя рэчы — нажы, нажніцы, замкі з ключамі, дзвярныя ручкі, спражкі ад паясоў, шпількі, крэсівы; упрыгожанні — бранзалеты, пярсцёнкі, падвескі з каляровых металаў; драўляныя, касцяныя i скураныя вырабы; кераміка i шкляныя рэчы; зброя i інш. Жыхары горада, акрамя рамяства i гандлю, займаліся сельскай гаспадаркай i паляваннем, Пра гэта гавораць знаходкі сашнікоў, сярпоў, кос, ручных i нажных ступ, жорнаў, касцей свойскіх i дзікіх жывёл, Раскопкі апошняга часу выявілі на замчышчы рэшткі абарончай вежы з уяздной брамай i вал з добра захаванымі ўнутрывальнымі драўлянымі канструкцыямі.