Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

А ў Менску акурат тады праходзіла вайсковая сесія, што адкрылася 3 лістапада. Ян Казімір бавіўся паляваннем у Горадні ды чакаў завяршэння менскай нарады. Адбіваючыся з апошніх сілаў, віцябляне настойліва прасілі дапамогі, але іхнага голасу тут быццам і не чулі... Толькі праз некалькі тыдняў Януш Радзівіл выправіў нарэшце да Віцебска абознага Самуля Камароўскага з трыма тысячамі жаўнераў, ды было ўжо позна. Хоць казалі, між іншага, што Камароўскі проста пабаяўся атакаваць завялікія маскоўскія сілы [28а, s.438].

Тым часам у абаронцаў скончыўся нават порах... 17 лістапада, пасля 14 тыдняў аблогі, войска Пятра Шарамецева і казакі Васіля Залатарэнкі штурмам здабылі Віцебск і яго замкі, «з вялікімі стратамі, з захопам і пасячэннем шляхты..., мяшчанаў, паспольства і драгунаў» [13, с.341]. Частка абаронцаў прысягнула цару (200 шляхцічаў і блізу тысячы мяшчанаў), іншыя ж, застаўшыся «вернымі і зычлівымі падданымі, мілуючы Айчыну», адмовіліся ад гэтага. Таму іх з сем'ямі забралі ў палон і разаслалі па розных гарадах Маскоўшчыны. Тыя, каго вывелі ў Казань, сведчылі, што ў трагічны дзень непрыяцель «нямала брацці нашай шляхты, мяшчанаў, паспольства, жаўнерства, драгунаў, нявестаў і дзетак малых, што каля матчыных грудзяў былі, дзядоў і баб у шпіталях без жаднае літасці, захапіўшы горад, высек» [92, s.38].

«Віцебск, які быў абложаны пасля Смаленска, адважыўшыся выпрабаваць сілы непрыяцеля, адмовіўся ад прапанаванае яму здачы і быў бязлітасна пакараны», - падсумаваў пасля гэтую гісторыю Веспасіян Кахоўскі, польскі гісторык ХVІІ стагоддзя.

Яшчэ праз колькі дзён ваявода Стрэшнеў прыйшоў пад Сураж. Цар інструктаваў: «Велиж и Сурож, как даст Бог, зжечь». Але Стрэшневу ўдалося здабыць горад даволі лёгка: 22 лістапада пасля аблогі яму «литовские люди сурожские сидельцы... город Сурож сдали» [11, с.16].

Цяпер заставаўся толькі Стары Быхаў - магутная фартэцыя Паўла Сапегі, чыёй апекай яна і была дбайна падрыхтавана да горшых часоў. Наказны гетман Іван Залатарэнка з усім казацкім войскам аблажыў горад яшчэ 29 жніўня, але штурмаваць так і не адважыўся. Затое абаронцы за 10 тыдняў тройчы рабілі вылазкі і ў першай жа адбілі ў казакаў 3 гарматы. У Старым Быхаве сядзела, па сведчаннях «языкоў», «служылых людей желдаков 4 хоронги, драгунов 100 человек, мещан 17 хоронг, да Быховского уезду крестьян много»... а таксама 200 гайдукоў «да шляхты Речицкого повету и из иных городов человек с 300 и болши», «жидов человек с 1000» [6, т.14, с.445, 467]. Яны неаднакроць казалі наказному гетману: «Сколко Золотаренку ни стоять, а ему николи им не сдатца, для того: сдались де из воли Золотаренку Гомляне, и он де их всех приневолил и учинил вязнями и отвез к государю под Смоленск».

Аляксей Міхайлавіч сам сачыў за справамі пад гэтай няскоранай фартэцыяй ды ўсё паўтараў загад: «Промышляти над Старым Быховым сколко милосердный Бог помощи подаст».

Калі да быхаўцаў дайшла вестка, што магілеўцы здаліся і цар іх нікуды не выслаў - «живут все в своих домех по прежнему», дык у асяроддзі мяшчанаў з'явілася была думка пра здачу Паклонскаму ці ваяводам (толькі не Залатарэнку, яму «не верили»). Але шляхта і габраі «николи о том не мыслили». З'яўленне ж у горадзе князя Жыжэмскага ды былога гомельскага старасты Руцкага ўсім вярнула рашучасць. Тыя расказалі, што «которые городы и сдались, ...Шклов, Копысь, Дубровня и иные городы, и тех городов всяких жилетских людей неволят, грабят и в полон емлют и до Москвы отвозят, и те де все городы иные разорены и опустошены; и Быховцы де, слыша то, все на том и положили, лутше де им в домех своих хотя помереть, нежели в неволю из воли самим себя отдавать» [6, т.14, с.446].

На пачатку лістапада Залатарэнка мусіў зняць аблогу і пайсці зімаваць у Новы Быхаў, папаліўшы свае табары пад нескароным горадам.

Гэтак глыбокай восенню скончыліся баявыя дзеянні першага года вайны. Маскоўскія ваяводы захапілі на Беларусі 33 гарады, заняўшы тэрыторыі на ўсход ад Дняпра і на поўнач ад Дзвіны. Вольнымі тут заставаліся Стары Быхаў, Дынабург ды Вяліж, хоць вяліжцам сам цар засылаў граматы-ўльтыматумы з прапановай здаць горад на выгадных умовах без крыві.

Многих крестьян браки осквернили,

также многих девиц растлили...

многих жен имали в полон, а мужей

секли, чтобы челобитчиков не было.

Занятыя землі Вялікага Княства Літоўскага хутка ператвараліся ў правінцыю Маскоўскай дзяржавы. Уладу ў іх часова бралі на сябе ваяводы дзейных царскіх войскаў. Пакідаючы магдэбургскае права беларускім гарадам, не шкадуючы абяцанняў шляхце, раздаючы «царского величества жалованные грамоты» ды прывілеі, Аляксей Міхайлавіч імкнуўся знайсці падтрымку мясцовага насельніцтва.