Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Паводле скаргі шляхціча Варшанскага павета Якава Шумоўскага, вёсачку Вуглы, што над ракою Басяю, людзі ваяводы Трубяцкога ўсю «выжгли, и крестьянишка разбрелися, а иные поиманы в полон». Сяляне розных вёсак таго ж павета жаліліся цару на пачатку верасня, што пасля таго, як яны «государю с хлебом и солью били челом», іхныя «женишка и детишка все без вести распропали, потому что побрали твои государевы ратные люди и розвели по разным полкам и к тебе государю под Смоленск, и животишка, статки все у нас и скотину и хлеб поимали, и домишка пожгли, скитаемся по лесам наги и босы, сидим на пепелище, с холоду и голоду вконец погибли...» Шукаць жа ім сваіх родных па палках і занятых вёсках ратнікі не давалі - скрозь білі [6, т.14, с.331-333]. З Магілеўскага павета «розных станов и деревень крестьянишка» яшчэ ў жніўні паскардзіліся, што «полку боярина и воеводы Якова Кудентовича Черкаского с товарищи ратные люди поимали женишек наших и детишек в полон, как мы сироты твои были на твоей государевой службе у пана Поклонского в подмоге...» [6, т.14, с.239-240]. Шляхцічы Мянчынскія з-пад Магілева пісалі, што маскоўскія ратныя людзі «дворишка наша сожгли и разорили без остатку, а животишка наши все поимали до основанья». Нават пасля таго, як Мянчынскія прынялі царскае падданства, «государевы воинские люди, заехав, во дворишке мать нашу, да брата, да сестру и людишек наших били и мучили и огнем сожгли до смерти, и достолные животишка, что было, всё побрали и разграбили без остатку, толко мы, холопи твои, остались душою да телом» [6, т.14, с.348]. Як скардзіўся Станіслаў Кажарын з Гораў, ратнік ваяводы Чаркаскага, «резанец взял в полон женишку мою Аленицу и з детишками моими с тремя сынишками, да четвертую дочеришко мое, да свояченицу мою Микулаеву жену Дубовского Марью саму сему з детми с четырмя сыновми да з двемя дочерми, и свез их к себе в поместья» [54, с.185]. Ад гвалту не абараняла нават крыжацалаванне і вернасць цару. Сяляне многіх вёсак Віцебшчыны, якія прысягнулі на вернасць Аляксею Міхайлавічу, і ў 1655 г. пісалі, што маскоўскія ратнікі, прыехаўшы ў вёскі, «нас бедных бьют и увечат и достальные животишка грабят, лошади и животину отогнали и хлеб потолочили, и нас пытают и жгут и саблями рубят, а иных до смерти изрубили, и женишек и дочеришек позорят», таму ўсе хаваюцца ў лесе і па вёсках не жывуць [57а].

Сярод усіх магчымых ваенных трафеяў палон лічыўся самай каштоўнай здабычай царскіх ваяўнікоў. Да катэгорыі ваеннапалонных маскоўскі ўрад адносіў і мірнае насельніцтва, захопленае на непрыяцельскай тэрыторыі [47, с.129]. Апроч дзяржаўных палонных існавалі прыватныя, якія адразу ж ператвараліся ў «холопство пленное». Такі просты шлях займець прыгонных людзей у любой колькасці абумовіў масавы вывад жыхароў Беларусі, асабліва дзяцей, жанчын ды кваліфікаваных майстроў, у Маскоўскую дзяржаву. Ужо ў ліпені 1654 г. антыёхскі архідыякан Павел Алепскі, едучы з Пуціўля ў Маскву, бачыў па дарозе шматлікія «телеги с пленными польско-литовскими женщинами и детьми, которых везли с театра войны; а мужчин Московиты избивали мечом», ды з жалем дадаваў: «Бог да не даст нам видеть подобное!» [28, p.297]. У самой Маскве Алепскага ўразіла «бесчетное число пленников», якіх прыводзілі царскія баяры і памешчыкі: «Ни одного из них мы не видели без одного, двух, пяти, шести и более пленных. По причине бывшей в то время сильной грязи и слякоти и падежа лошадей они большую часть пленных бросили в дороге умирать от голода и холода».

Аляксей Міхайлавіч быў аб усім гэтым выдатна паінфармаваны. Яшчэ ў ліпені, калі на ўсход пайшлі першыя партыі зняволеных, ён загадаў ваяводу Івану Хаванскаму спыняць і кантраляваць палон пад Вязьмай: далей прапускаліся «Мстиславского и иных зарубежных городов литовские люди, католицкие и емяцкие веры, и жиды, и мурзы, и всякие некрещенные люди», а тых, што называліся «Бельского, Дорогобужского, Смоленского и иных ближних городов и уездов белорусцы пахатные крестьяне», трэба было прысылаць да цара [37, с.16]. Не без царскае волі высылаліся на ўсход жыхары Гораў, Смаленска, Дуброўні ды іншых гарадоў. Гэта на ягоныя загады нішчыліся беларускія гарады і паветы...

Асобнай вайсковай сілай на акупаванай тэрыторыі былі казакі - як украінскія, так і беларускія, з палка Канстанціна Паклонскага. Атрымаўшы Магілеў і Магілеўскі павет у сваё кіраванне да прызначэння царскага ваяводы, Паклонскі зрабіў у горадзе ўласную рэзідэнцыю і пачаў энергічна ствараць сапраўднае войска. Ягоныя сотнікі, разасланыя па розных акругах Магілеўшчыны, набіралі казакаў і паціху ўсталёўвалі сваю ўладу. У казакі ставіліся пераважна сяляне (Чавускага і Магілеўскага паветаў), у меншай колькасці - мяшчане і шляхта. Калі шляхта спадзявалася дзякуючы службе захаваць свае маёнткі, дык першых і другіх ці не найбольш вабіла магчымасць палепшыць сваё матэрыяльнае становішча, падвысіць свой сацыяльны статус: за верную службу цар абяцаў «изменничьи маетности» (землі тых, хто ўцёк ці ваяваў супраць маскоўскага войска), а таксама мог даць шляхецтва. Пры ўсім гэтым полк Паклонскага набіраўся даволі марудна. Даводзілася ўжываць метады, далёкія ад добраахвотнага запісу. Яшчэ ў Чавусах ён сам «переписал» людзей і такім чынам «собрал войска пеших 800 человек». Пазней на Амсціслаўшчыне ды ў бліжэйшых паветах жыхароў загадваў «имать и ставитца в казаки». «Палкоўнік беларускі» сам прызнаваўся, што, «естли всем из волок велеть итти, тогда будет тысяч с 15 и больши» (выдзелена мною. - Г.С.), ды прасіў царскага дазволу на прымусовае фармаванне палка [6, т.14, с.408]. Пад канец 1654 г. у ягоным казацкім войску было так-сяк сабрана 4 тысячы чалавек [34, с.178].