Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

На студзень 1655 г. пад Старым Быхавам сабраліся амаль усе палявыя войскі Вялікага Княства Літоўскага. Як паведамляў Паклонскі, «люди литовские пришли таковы: оба гетманы, Радивил и Гонсевской, полковники: един Коморовский, другой Потоцкий, третий Служка, четвертый Оскирка, пятый Тизингаус (Тызенгаўз. - Г.С.), шестой Полубенской, люди князя Богуслава, люди пана подканцлера Сапеги» [6, т.14, с.496]. Па ацэнках цара Аляксея Міхайлавіча, у абодвух гетманаў было «всякого чина 12000» [64, т.10, с.617]. Нейкая частка войска ўжо ў студзені распачала аблогу Магілева, але галоўныя сілы атачылі Новы Быхаў. Наказны гетман Залатарэнка, з якім было 6 тысячаў казакаў, зачыніўся ў горадзе і стаў прасіць царскай дапамогі, паведамляючы перабольшана, што прыйшлі ажно 24 тысячы Радзівіла і «хотят верных слуг вашего царского величества яко лвы яростные поглотити». Моцна ўстрывожаны Паклонскі таксама прасіў тэрмінова прыслаць маскоўскай падтрымкі, бо, маўляў, «украинские казаки, награбився, на Украину уехали», а калі непрыяцель захопіць Магілеў, дык «подлинно тотчас, минув Смоленск, пойдут прямо к государю и в государские городы, зимою то хотят делать и войну имети, что сказывали языки» [6, т.14, с.496].

Цар накіраваў у Магілеў яшчэ 3 поўныя пяхотныя палкі і 400 коннікаў на чале з князем Рамаданоўскім, якому падпарадкаваў Залатарэнку ды Паклонскага. Са Шклова ў Магілеў перакідалася 1500 жаўнераў палкоўніка Фанштадэна. А ў другой палове студзеня дайшло нават да частковай мабілізацыі распушчаных на зіму царскіх палкоў: у Вязьме, Смаленску, Бранску і Вялікіх Луках тэрмінова збіралі служылых людзей з Масквы ды іншых гарадоў [54, с.67].

Пакінуўшы каля Новага Быхава невялікую заслону, Радзівіл перавёў на пачатак лютага свае галоўныя сілы пад Магілеў. Вяртанне гэтай фартэцыі было б, бадай, вяршыняй поспеху, на які заставалася спадзявацца. Сам вялікі гетман ужо настолькі занядужаў, што адно ляжаў у ложку, але не пакідаў абозу, каб не паніжаць баявы дух войска.

Магілеў не прыняў прапановы Радзівіла пра капітуляцыю і пачаў актыўна абараняцца. Але ўжо ў ноч з 4 на 5 лютага становішча абаронцаў рэзка пагоршылася: палкоўнік Канстанцін Паклонскі за 2 гадзіны да світання выехаў з горада быццам бы на бой і... «изменил с могилевскою и иных городов шляхтою, и с казаки, которые у него в полку были» [6, т.14, с.568]. Вывеўшы з сабой больш за 400 чалавек, ён упусціў у вялікі земляны вал на свае пазіцыі людзей Радзівіла. Тыя кінуліся да нутранога вала, і там разгарэўся жорсткі бой. Абаронцы страцілі ў сечы каля тысячы казакаў і маскоўскіх служылых людзей «человек с триста и больши», аднак здолелі адбіць гэтую небяспечную атаку і нават захапілі «языков», зрабіўшы ўдалую вылазку з другога боку горада. Цяпер было зусім відавочна, што аблога зацягнецца надалей.

Хоць царскае войска Рамаданоўскага, якое спяшалася на дапамогу Магілеву, каля Радамлі ўшчэнт разграміў палявы гетман Гасеўскі (сам ваявода з рэшткамі палкоў уцёк у Шклоў і больш не спрабаваў адтуль выйсці), гарнізон Магілева знаходзіў сілы рашуча адбіваць усе прыступы. Беспаспяхова скончыліся начны штурм малога вала і астрога 12 лютага, атакі пасля парахавых выбухаў у падкопах 8 сакавіка ды 9 красавіка і нарэшце прыступ 13 красавіка.

Радзівіл спадзяваўся схіліць казакаў на свой бок, пісаў ім «прелестные листы». Наказнога гетмана ён прысароміў, што той узяўся «з Айчынаю маткаю ваяваць і трымаць з народам Маскоўскім, які нікому стрымліваць веру і слова не прывык» [6, т.14, с.547-548], нагадаў пра «вольнасць народу нашага», але Залатарэнка адаслаў гэты тэкст цару.

Асабліва шмат лістоў пісаў палкоўнік Паклонскі - і магілеўцам, і казакам, і маскоўскім саноўнікам, і былым украінскім паплечнікам. Адных агітаваў, другім тлумачыў прычыны свайго вяртання ці другой здрады. У яго надзвычай эмацыйных лістах - трагічны досвед чалавека, які жорстка падмануўся і быў ашаломлены ўсім пабачаным.

Для Паклонскага ад пачатку вайна бачылася такой, як яе падавалі ў агітацыйных царскіх граматах, - справядлівай: «разумел есми, что та война имела быти на освобождение утисненной Руси, или восприяти потеху, яко от государя християнского». А што выйшла на справе? «Шклов, Могилев, Горы, Горки и иные моим поводом много недобываемых городов досталося», - пісаў ён пра сваю дапамогу цару, хоць і адзначаў, што капітуляцыі гэтых гарадоў былі вымушаныя: маўляў, магілеўцаў ён праз тое «от наглые смерти и меча царского» выратаваў. Паслужыўшы цару, Паклонскі пераканаўся, што «вместо полученья такое ж лупление домов Божиих, что и от татар бывало» [6, т.14, с.542]. Вось як пісаў былы «беларускі палкоўнік» пра тое, што падштурхнула яго ды іншую беларускую шляхту вярнуцца на бок Рэчы Паспалітай: «...Золотые слова на листах шляхте и местом подавано, но их в вопасенье потом обращено, а самой шляхте и мещаном железные волности на ногах надавали, жен и девиц их, мучителски тиранско с ними поступя, на вечную неволю отдали, что не чинитца от поган»; «из Смоленска всех и шляхту и мещан с женами и с детми, присягнув им на их право, посылали на калмыков там воевать»; «духовных наших в каком почитанье имеют, насмотрелися есмя над кутеинскими отцы, как над ними чинили, в церкви престолы сами одирали и все украшение церковное до столицы отослали, а самих черньцов в неволю загнали, где с кручины святый отец игумен Иоиль умер. А что с его милостью отцем митрополитом и с иными духовными чинят жаль; однолично вместо лучшего в пущую горейшую неволю впали... для чего волим уже ныне в шелашах пение свое имети, нежели в златых церквах и в такой неволе у них пребывати» [6, т.14, с.542-551]. Толькі гэта - і нішто іншае, падкрэсліў Паклонскі ў лісце да нежынскага пратапопа, сталася прычынай ягонага вяртання «до милые и златые отчины».