Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Да магілеўцаў лісты іх былога палкоўніка, відаць, мала даходзілі, бо, як потым высветлілася, чавускі поп Васіль пільна сачыў за жыхарамі горада і, высачыўшы чарняца Арсеня, які праносіў тэксты, «того чернеца ухватил и увел с листами в город». За такую паслугу цар даў стараннаму папу «30 волок с крестьяны».

Прыкаванае да Магілева войска Вялікага Княства Літоўскага так і не правяло якіх-небудзь значных аперацыяў. Праўда, невялікі корпус князя Лукамскага зімой 1655 г. хадзіў на Віцебск і хоць спачатку быў неспадзявана пабіты, потым сабраўся з сіламі ды ў лютым так заціснуў ваяводу Шарамецева ў горадзе, што той ледзь вытрымаў аблогу [46, с.159]. Але гэта быў лакальны і зусім не вызначальны поспех. Спробы ж князя Лісоўскага авалодаць Дзіснай скончыліся беспаспяхова. Не ўдалося таксама адваяваць Невель. Так што і ў Падзвінні запланаваны контрнаступ фактычна праваліўся. Надта ж няроўныя былі сілы.

Наказны гетман Залатарэнка як мог перашкаджаў аблозе Магілева. Яшчэ ў лютым ён накіраваў туды колькі тысячаў казакаў на чале з братам Васілём, які вярнуўся са Старадуба. Пасылаў таксама шматлікія «пад'езды» для рэйдаў па тыле, дэзарганізацыі непрыяцеля, знішчэння гарадкоў і гарнізонаў. Так было ўчынена з Бабруйскам і Каралеўскай Слабадой, жыхароў якіх «под мечь пустили, а городы обадва без остатку попалили, чтоб впредь не было при чем держатися врагом и недругом вашего царского величества» [6, т.14, с.533]. Пад час гэтага рэйду быў захоплены буйны магнат Дамінік Пац, за якога Радзівіл мог аддаць любога маскоўскага палоннага, але наказны гетман перадаў Паца цару. У сакавіку пасланыя Залатарэнкам казакі горад Глуск «добыли и, добывши, огнем выпалили, много врагов и недругов вашего царского величества, там пребываючих, под мечь подклонили» [6, т.14, с.540].

Вось тады ўрэшце і сам Радзівіл накіраваў ад Магілева частку войска для рэйду па Смаленшчыне - галоўным чынам узброеных сялянаў («мужиков тысячи с три, да драгунов с триста человек»), што моцна ўстрывожыла маскоўскі ўрад. Са з'яўленнем гэтага корпуса жыхары Смаленшчыны пераходзілі на ягоны бок: «Села Мигнович и иных сел и деревень крестьяне тебе, государю, изменили и отложились к полским и литовским людем и вести всякие твоих государевых людей подают», - паведамляў тады цару смаленскі ваявода.

У сярэдзіне красавіка 1655 г. на дапамогу магілеўскім абаронцам рушылі казакі Залатарэнкі: частка з хлебнымі запасамі - па Дняпры на чаўнах, іншыя - па беразе. Радзівіл апошні раз паспрабаваў штурмаваць горад, але зноў марна... І на пачатку траўня ягонае войска, пакінуўшы пазіцыі і спаліўшы пасады, адступіла за Бярэзіну. Амаль адначасова ў Магілеў увайшло 3 тысячы ўкраінскіх казакаў. У пагоню за непрыяцелем Залатарэнка выслаў з загонам свайго брата, які дагнаў ар'ергард і нанёс яму значныя страты. Сам жа наказны гетман неўзабаве павярнуў да Старога Быхава ды заняўся ягонай аблогай. Але і адтуль рассылаў загоны для знішчэння замкаў - дзе толькі пабачаць, хоць тое знішчэнне нічым не вымагалася. Зусім без неабходнасці 13 траўня ягоныя казакі спалілі замак у Крычаве.

Адступаючы на захад, Радзівіл 10 траўня асобным універсалам даў Паклонскаму «палкоўніцтва няроўнае над усімі краямі беларускімі» ды пакінуў яго галоўным на Бярэзіне і Друці. Аднак ужо праз 3 дні Паклонскага разбіў пад Барысавам маскоўскі стольнік Барацінскі. Сам вялікі гетман пакінуў за Бярэзінай невялікую заслону і адышоў далей. Частка войска размясцілася ў Нясвіжы і Слуцку. Ды чаго вартае было ўжо тое войска, недаўзброенае і здэмаралізаванае? Яшчэ пад час дзеянняў гарматы неаднаразова не давозіліся да палкоў, не паспявалі за імі, бо не ставала грошай нават на аплату фурманам, - гэтак апусцеў скарб Вялікага Княства Літоўскага! [107, s.135].

Цар Аляксей Міхайлавіч добра ўзнагародзіў Залатарэнку за дзеянні супраць Радзівіла - аддаў яму Быхаўскае і Крычаўскае стараствы, уключыў у ягоныя палкі рэшту казакаў былога «беларускага» палка Паклонскага і дазволіў наказному гетману набіраць у сваё войска беларусаў з Магілеўскага ды Крычаўскага паветаў. Дзякуючы ўсяму гэтаму, колькасць казакаў Залатарэнкі неўзабаве ізноў дасягнула 20 тысячаў. Яны займалі цяпер вялікія абшары Беларусі - Магілеўскі, Амсціслаўскі, Крычаўскі, Чавускі, Чэрыкаўскі ды іншыя паветы. Баючыся сілы такога канкурэнта, цар паспяшаўся аслабіць ягоныя пазіцыі і стварыў ва ўсіх гэтых гарадах (з вылучэннем Быхава і Крычава) сваю ваяводскую адміністрацыю.