Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Асабліва паслядоўна праводзілася агітацыя праваслаўнага жыхарства Беларусі. Праваслаўнаму духавенству, пакрыўджанаму каталікамі і вуніятамі, цар абяцаў аднавіць ранейшыя правы і вярнуць уладанні. Цэрквам і манастырам перадавалася маёмасць тых, хто не прымаў маскоўскага падданства, а таксама землі ды вёскі іх канфесійных супернікаў. Гэтак полацкаму брацкаму Богаяўленскаму манастыру 9 ліпеня 1654 г. «на церковное строение и пропитание игумену з братьею» было аддадзена 15 вёсак [10, с.66]. Спаса-Прэабражэнскай саборнай царкве ў Магілеве дазвалялася браць званы, званіцу, а таксама «лес на церковное строение» з мясцовых касцёлаў. На аднаўленне Траецкага сабора ў Амсціславе цар аддаваў Пустынкаўскую бажніцу, у якой «жили ляцкие чернецы» [6, т.14, с.225].

Што да неправаслаўнага насельніцтва, дык маскоўскі ўрад патрабаваў: «костелам не быть, а петь в домех», «униатам не быть», «жидом в Белоруссии не быть и жития никакого не имети». Касцёлы і кляштары, каталіцкія навучальныя ўстановы на занятай тэрыторыі зачыняліся. Ксяндзы мусілі ўцякаць на захад. Цар адназначна адхіліў і просьбу шляхцянак-каталічак, выгнаных з Лепеля і іншых маёнткаў, застацца пры сваіх кляштарах і дварах. Затое сам пераход каталіка ці вуніята ў праваслаўе на занятых землях набыў жыццёвае значэнне: такому чалавеку давалі розныя прывілеі, права на маёмасць, пакідалі на свабодзе. Калі багаты віцебскі мешчанін Боніч, які страціў усё пры захопе горада войскам Шарамецева, прыняў праваслаўную веру і папрасіў вярнуць адабранае, Аляксей Міхайлавіч не толькі аддаў яму ранейшую маёмасць, але і падараваў іншыя вёскі з сялянамі. Ці іншы прыклад. Як сведчыў дубровенскі шляхціч Свірчэўскі, тых ягоных прыяцеляў, што «не похотели в православную кристиянскую веру крестица», цар выслаў у панізовыя гарады, а ён «в православную кристианскую веру крищен и остался теперь в Вязьме» [54, с.147].

Маскоўскі патрыярх Нікан спрабаваў адразу ж падпарадкаваць сабе Кіеўскую мітраполію, да якой належалі Полацкая і Магілеўская епархіі. Гэтай справай тады пачаў займацца і царскі Прыказ тайных справаў [47, с.103].

Аднак палітычныя дэкларацыі новых уладаў - адно, а рэальнае становішча насельніцтва - другое.

Да цара - «абаронца» праваслаўных, цара-«вызваленца» - у першыя ж месяцы вайны пайшлі шматлікія скаргі хрысціянаў-аднаверцаў. Старац Куцеінаўскага Богаяўленскага мужчынскага манастыра Дзіянісій у жніўні 1654 г. прасіў у Аляксея Міхайлавіча ахоўную грамату, «чтоб их монастырских деревень крестьян и жен и детей государевы ратные люди не разоряли и не разогнали и в полон не имали, и чтоб им волно было жить на прежних своих местах». Намеснік амсціслаўскага епіскапа Яўсей скардзіўся, што іх «деревенишка и крестьянишка все разорены от воинских людей» [6, т.14, с.225]. Са звароту сялян Язенскага манастыра вынікала, што, прыйшоўшы ў Невельскі павет, царскія служылыя людзі едуць у манастырскія вёскі і «грабят и з женами и з детми развозят» ды робяць іх сваімі прыгоннымі. Скардзілася на ратнікаў духавенства Буйніцкага і Баркалабаўскага манастыроў, дзе «казаки монастырские вотчины пограбили и разоренье учинили великое, и лошади и скотину отогнали...» [6, т.14, с.159]. Адданы цару Паклонскі ўжо 25 жніўня 1654 г. пісаў, што Магілеўскі павет і Чавусы - раёны ці не спрэс праваслаўныя, якія адразу перайшлі на бок непрыяцеля - «повоевали и полон поимали» ратнікі ваяводы Трубяцкога. На Палессі казакі «ў царкве Высоцкай начынне пабралі, святара тамтэйшага і мяшчанаў мучылі, пытаючыся пра грошы, розныя мукі задавалі і ўсе іх дастаткі, коняў, быдла рознае, волава, медзь ды іншыя рэчы бралі, хаты палілі» [3, с.23].

Ад царскага войска моцна пацярпелі царкоўныя будынкі. Праваслаўныя храмы гарэлі ды рабаваліся, бадай, гэтаксама, як і каталіцкія. У Амсціславе, прыкладам, «в приход... государевых воевод с ратными людми и в приступное время город зажгли и что было в городе церквей все погорели без остатку».

Маскоўскі цар разглядаў скаргі пацярпелых, выдаваў ім ахоўныя граматы, пагражаў ратнікам смяротнай карай за здзек над праваслаўнымі. Гэтак 25 жніўня Ворша атрымала ахоўную грамату, у якой цар абяцаў мяшчанам «жон их и детей в полон имати отнюдь никому не велети». На скаргу Баркалабаўскага і Буйніцкага манастыроў манарх загадаў ваяводу Міхайлу Ваейкаву і палкоўніку Канстанціну Паклонскаму «их от всяких людей оберегать».

На справе, аднак, і праваслаўныя беларусы, і іхныя суайчыннікі каталіцкага ды вуніяцкага веравызнанняў, і шляхта, і сяляне, і жыхары гарадоў - усе былі аднолькава безабаронныя. Царскія ваяўнікі, нападаючы, нішчылі і рабавалі ўсіх без разбору. Вёскі Паўловічы, Крапеніна, Замалач непрыяцельскае войска яшчэ ўвосень 1654 г. «спустошыла, дамы ў тых маёнтках з усім спаліла, а падданых - адных у палон пабрала, іншых пасекла і пазабівала і паразганяла, жывёлу, коняў і ўсё пабрала» [13, с.342].