Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

* Кім быў Паклонскі паводле веравызнання - да канца не высветлена. У адным з лістоў ён пісаў «наша праваслаўная вера», праваслаўных іерархаў называў «духоўнымі нашымі», але ўжо праз год у соймавых дакументах фігураваў як Вацлаў Канстанцін, г.зн. як каталік.

8 жніўня з Магілева раптам выйшла 300 конных шляхцічаў ды 10 пешых гайдукоў, якія скіраваліся на Чавусы. Іх адразу ж заатакавалі вялікія сілы - казакі Залатарэнкі, нованабранае войска Паклонскага, ратнікі Ваейкава - і амаль усіх пасеклі літаральна за 5 міляў ад горада. Таго ж дня цар загадаў Ваейкаву адшукаць пад Дуброўняй ваяводу Хведара Куракіна і перакінуць пад Магілеў, каб той разам з імі здабываў цвердзю. Праўда, маскоўскі ўрад больш спадзяваўся на капітуляцыю горада, да якой актыўна заклікаў жыхароў Паклонскі. Калі 14 жніўня Ваейкаў з Паклонскім падышлі да самага Магілева і размясціліся там абозам, мяшчане перадалі, што здадуць горад, як толькі з'явіцца большае маскоўскае войска, але папрасілі яшчэ тры дні на роздум. Даведаўшыся ж, што Куракіна ганцы так нідзе і не знайшлі ды што вялікае войска пад Магілеў яшчэ не выслана, яны неўзабаве сказалі, што зусім не збіраюцца паддавацца. Устрывожаны Ваейкаў адразу ж паведаміў цару: магілеўцы «хотят с нами битца, и из Гор хотят итить на нас с пушками, и туры и щиты готовят» [10, с.78] ды папрасіў тэрмінова прыслаць дадатковае войска. Паказачаныя сяляне з палка Паклонскага (а на той час іх сабралася ўжо пад 6 тысячаў), пачуўшы пра такі ход справы, «многие розбежались, а иные пошли в Могилев и про все в Могилеве те беглецы сказали» [6, т.14, с.242].

Ды толькі як маглі магілеўцы скарыстаць гэты момант? Вайна застала гарадскія ўмацаванні зусім занядбанымі. Замак быў знішчаны пажарам яшчэ ў 1633 г., пасля чаго яго так і не аднавілі. У горадзе няспынна вялася агітацыя за здачу. То намеснік магілеўскага епіскапа Ерамія* з папамі «могилевцев всяких людей уговаривал, чтоб они город Могилев... сдали», то Паклонскі праз сваіх людзей ды лістамі. А галоўнае - капітуляцыі вымагала само становішча, у якім апынуўся Магілеў: адсядзецца не выпадала, а дапамогі чакаць ужо не было адкуль. На вачах у магілеўцаў адбылася трагедыя Амсціслава, які паспрабаваў адбіцца. Вядома было ўжо і пра лёс Друі. Цар жа зрабіў правілам тактыкі: калі горад не прымаў прапановы аб капітуляцыі ды бараніўся, яго бралі штурмам і ўзорна каралі.

* Праз год Ерамія скардзіўся цару: «От могилевцев я, богомолец твой, за то принял многие беды».

25 жніўня Аляксей Міхайлавіч яшчэ напісаў Паклонскаму, што выслаў на Магілеў ваяводу Шарамецева з войскам, але яно ўжо не спатрэбілася: 28 жніўня Магілеў капітуляваў.

Праз колькі дзён Паклонскі атрымаў новае царскае даручэнне: «...и мыслить бы тебе, как Кричев сговорить и под нашу царскую высокую руку привест» [6, т.14, с.242]. Пад горадам ужо даўно «промышляли» ратнікі ертавульнага палка, але авалодаць ім не маглі. Пад уплывам агітацыі «беларускага палкоўніка» (так цяпер падпісваўся шляхціч Паклонскі) крычаўцы, з якімі ён і раней патаемна падтрымліваў сувязь, у канцы верасня таксама здалі горад непрыяцелю. З царскае ласкі яго атрымаў у кіраванне Паклонскі. Яму ж цяпер падпарадкоўваўся Магілеўскі павет і сам Магілеў (да прызначэння маскоўскага ваяводы).

Цяпер апроч Старога Быхава і Дуброўні ў Падняпроўі заставаўся няскораным толькі Смаленск, даўно адрэзаны і заціснуты жалезным колам аблогі. Занядбаныя ўмацаванні там кінуліся падпраўляць літаральна за месяц да падыходу маскоўскага войска, калі прыехаў інжынер Боналіг. Працавалі ўдзень і ўначы, нават сам ваявода Абуховіч і камендант Корф браліся за ўкладванне дзірвану. Але ці можна за месяц прывесці да ладу муры, вежы, валы, калі тыя не даглядаліся 20 гадоў...

Уся смаленская сцяна ў чэрвені 1654 г. была раздзеленая на 18 частак, кожную з якіх даручалася абараняць пэўнай камандзе. Патрабавалася блізу 1500 чалавек на абарону валоў, з іншымі - узяць пад ахову ўсе 34 вежы, а ў горадзе ўсіх баяздольных - нейкія тры з паловай тысячы [42, с.28]. Да таго ж сярод іх былі такія, што й страляць не ўмелі. Бальшыня абаронцаў складала не рэгулярнае войска, а паспалітае рушанне ды мяшчане. Перабежчык (дацкі найміт) паведаміў маскоўскім ваяводам на допыце, што апроч гайдукоў і нямецкае пяхоты «в Смоленску белорусцы і мещаня, а сколько их порознь, того не ведает, потому что... пописи людем в городе не было» [54, с.139].

Чаму мела так мала абаронцаў самая важная ўсходняя фартэцыя Княства ў крытычны момант? Бальшыня шляхты папросту ўцякла. Яшчэ ў чэрвені Януш Радзівіл дзівіўся з гэтага ды абурана пісаў у лісце з-пад Воршы, што паны забыліся на свой абавязак перад Айчынай ды бягуць на захад, хоць павінны заставацца ў Смаленску...