Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

* Палявым гетманам быў тады ж прызначаны падскарбі вялікі літоўскі Вінцэнт Гасеўскі, які ў полі, аднак, з'явіўся значна пазней.

Усё ж гетман знаходзіў магчымасць шкодзіць ворагу нават у тых умовах. Праўда, называў свае дзеянні «забаўляннем з непрыяцелем». «Патроху вядзем перастрэлку, прынамсі ў рэкагнасцыроўках, - паведамляў ён у тым жа лісце ды апавядаў, як паручнік Ліпніцкі з 4 перадавымі ротамі дазвання разбіў спачатку 600, затым яшчэ 300 маскоўскіх ратнікаў і набраў палонных, пасля чаго распачаў бой з вялікім войскам, у часе якога «нашы навалілі трупаў мноства, здабылі 5 сцягоў і, пабушаваўшы з непрыяцелем больш трох гадзін, нарэшце адступілі: непрыяцель не меў столькі духу, каб ладзіць пераслед, а толькі страляў з лукаў, баючыся хоць на крок адступіцца ад сваёй пяхоты і гарматаў» [11, с.355]. Аднак і ў ягоным войску, працягваў гетман, цяпер «параненых ды пасечаных людзей і коняў вельмі шмат, і мала хто з іх не хістаецца». Ды што самае прыкрае - слабым яно было не толькі колькасна. Януш Радзівіл горка наракаў, што ў абозе належных запасаў пораху, лёну няма, што яму «здрадзілі» пушкары, не прывёзшы са Слуцка гарматаў, пораху, ядраў і кнатоў. Ён папярэджваў, што не па ягонай віне і без таго слабое войска не мае пры сабе самага неабходнага...

А пад Смаленскам ужо стаяла ўся царская армія. 25 чэрвеня на падыходах да горада каля ракі Калодна яе перадавы полк быў нечакана заатакаваны. Выявілася, што гэта палкоўнік Корф, вывеўшы са Смаленска 400 конных і 200 пешых жаўнераў, спрабаваў затрымаць напаўзанне лавіны. Ды, страціўшы колькі дзесяткаў сваіх смельчакоў, мусіў вярнуцца за муры. Наступнага дня полк ваяводы Адоеўскага ўжо ўмацаваўся абозам на беразе Дняпра пад самым Смаленскам, а 28 чэрвеня пад горадам была размешчаная і царская стаўка, перанесеная 5 ліпеня яшчэ бліжэй, на Дзявочую гару [54, с.40]. Места заціскалася ў абцугі аблогі.

1 ліпеня Януш Радзівіл выправіў пад Смаленск обер-лейтэнанта Ганскага з 3-тысячным корпусам*. Той перайшоў каля горада мост цераз Дняпро і пад Багданавай ваколіцай уначы напаў на лагер аднаго з маскоўскіх палкоў. «Некалькі дзесяткаў сотняў паклаўшы, а сваіх і трох дзесяткаў не страціўшы», Ганскі захапіў вялікі палон**, шмат баявых сцягоў і пасля яшчэ адной сутычкі з непрыяцелем удала вярнуўся ў абоз пад Воршу [22а, No.308].

* Герман Ганскі (сапраўднае прозвішча Ганскопф) меў кампанію нямецкіх рэйтараў, 13 харугваў лёгкай конніцы ды 4 кампаніі драгунаў.

** Альбрэхт Радзівіл адзначыў у дыярушы, што маскоўскае войска было проста п'янае.

Пачуўшы пра капітуляцыю Полацка, а праз два дні - і Рослава, вялікі гетман вырашыў ратаваць Амсціслаў. Ён пакінуў у абозе магістра артылерыі Мікалая Юдзіцкага, а сам з часткаю войска рушыў на Горы [81, s.221]. Але там атрымаў вестку, што Амсціслаў ужо захоплены, а вялікія сілы непрыяцеля накіраваліся проста да Воршы. Тады, павярнуўшыся, Радзівіл хутка пайшоў назад.

Ход вайны ад самага пачатку агрэсіі разгортваўся надта ўдала для заваёўнікаў. 11 чэрвеня цар атрымаў паведамленне пра здачу Невеля войску Шарамецева, 29 чэрвеня - пра капітуляцыю Полацка. Праўда, цэлыя тры дні ваяводам давялося трымаць у аблозе полацкі замак. Хоць большасць шляхты ўцякла з горада і ў замку засталося толькі 36 чалавек, стралялі яны гэтак трапна, што Шарамецеў палічыў за лепшае прапанаваць абаронцам выгадныя ўмовы капітуляцыі. І 36 чалавек годна пакінулі замак. 30 чэрвеня вестка пра гэта з Вільні дайшла ўжо да Варшавы, а яшчэ па якім часе пра падрабязнасці абароны Полацка распавядаў на сойме яе ўдзельнік езуіт Габрыэль Аўсядоўскі [28а, s.429].

Армія Трубяцкога неўзабаве авалодала Рославам і падышла да Амсціслава. Гэты ваяводскі горад меў на той час яшчэ даволі значныя ўмацаванні і моцны замак, пад ахову якога збегліся людзі з далёкіх ваколіцаў, захапіўшы з сабой дакументы ды ўсё, што можна было, з рухомай маёмасці: «...все панове обывателе воеводства Мстиславского... до города Мстиславского з жонами, з детьми, з справами и зо всеми маетностями заехавшы спровадили» [3, т.34, с.157]. Аблажыўшы горад, маскоўскія ваяводы даволі хутка захапілі і спалілі астрог. А вось замак здабыць адразу не змаглі. Абаронцы ўпарта адбіваліся і спадзяваліся на дапамогу - чакалі «отсечы». Ім абяцалі «великие дары и волности», агітавалі здацца, аднак мсціслаўцы, «сурова отповедаючы», адбівалі прыступ за прыступам. І ўсё ж надалей стрымліваць ціск вялізнае арміі ды цярпець бясконцы абстрэл магутнай артылерыі было немагчыма. Драўляныя ўмацаванні не ратавалі ад гарматаў. 22 ліпеня «великою потугою и усилством през штурм» амсціслаўскі замак быў захоплены. Па шматлікіх сведчаннях відавочцаў тых падзеяў, пераможцы «места агнём выпалілі і людзей пасеклі»; «народ усялякі шляхецкі, мяшчан і жыдоў, а таксама простых людзей у пень высеклі, потым адтрубіўшы, сярод трупаў жывых знаходзілі і ў палон на Маскву забіралі, а скарбы ўсялякія забраўшы, замак і паркан увесь агнём спалілі і дазвання спустошылі» [3, т.34, с.9]. У маскоўскіх дакументах адзначалася, што пры захопе Амсціслава агулам было «побито больши десяти тысеч человек», а ў некаторых актах сустракаюцца паведамленні і пра пятнаццаць тысячаў ахвяраў: «Трубецкой с товарищи город Мстиславль взял и высек и выжег, а побил в нем больше пяти на десяти тысеч...» [5а, с.128]. У гісторыі гэтая крывавая расправа над горадам атрымала назву «трубяцкой разні» - па прозвішчы ваяводы, які кіраваў аблогай і штурмам. Рэшта ацалелых жыхароў была прыведзеная да прысягі на вернасць цару. Шмат «амсціслаўскіх недасекаў» папоўніла партыі палонных, якія адводзіліся на ўсход.