Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

18 траўня ў паход выпраўляўся сам цар з рэштаю палкоў. У Маскве цэлы дзень білі ў званы. Манарх выйшаў у зброі, даўгой дэліі, гафтаванай золатам, высокай спічастай шапцы з залатым яблыкам і крыжам на канцы. За ім рухаліся думныя баяры, вазы са скарбам, урэшце баяры Барыс Марозаў ды Ілля Мсціслаўскі з усім царскім дваром. Абапал дарогі стаяла вышэйшае духавенства ды бласлаўляла ратнікаў, акрапляючы іх пасвечанай вадою.

На многія вёрсты Смаленскага шляху расцягнулася чарада палкоў і сотняў, вазоў з боезапасамі і правіянтам, чатырохконак з гарматамі. Самыя ж цяжкія абложныя гарматы былі выпраўленыя на Вязьму загадзя, яшчэ ранняй вясной, бо дзеля цяжкае вагі іх цягнулі надзвычай павольна, пераадольваючы па якой мілі за дзень. Альбрэхт Радзівіл яшчэ 1 красавіка атрымаў ліст ад смаленскага ваяводы Абуховіча, у якім той паведамляў, што ягоныя людзі бачылі, як з Масквы да Вязьмы перацягваюцца «гарматы вялізарнае вагі».

Цар спяшаўся. 26 траўня ён быў ужо ў Мажайску, адкуль пісаў сям'і ў Маскву: «а спешю, государыни мои, для тово, что сказывают людей в Смоленске и около Смоленска нет никово, чтобы поскорее захватить» [17, с.1].

Добра ведаючы канфесійныя праблемы Вялікага Княства Літоўскага, маскоўскі ўрад рабіў стаўку на яго праваслаўных жыхароў. Царскія граматы, што папярэдне засылаліся ў Рэч Паспалітую, мусілі пераконваць людзей у лаяльнасці Масквы да іх, схіляць праваслаўных на бок царскіх ратнікаў. Цар, у прыватнасці, пісаў: «В Польское королевство и Литовское княжество, матери нашей святой восточной церкви сынам... от многих времен от святые восточные церкви к вам, чадам ее, и от всех православных христиан Малые России моление было, да законным вспоможением, елико верным по верных достоит помогать, поможем. И вот теперь умилостивились мы и Малую Россию, православных христиан, под единого словесных овец пастыря Христа Бога нашего державу решились принять. И вот теперь всем извещаем, что Богохранимое наше царское величество за Божию помощью, собравшись со многими ратными людьми на досадителей и разорителей святой восточной церкви греческого закона, на поляков, вооружаемся, дабы господь Бог над всеми нами, православными христианами, умилосердился и чрез нас, рабов своих, тем месть сотворил... И вы бы, православные христиане, освободились от злых... прежде нашего царского пришествия разделение с поляками сотворите, как верою, так и чином... и каждый против супостат Божиих да вооружается. Которые добровольно прежде нашего государского пришествия известны и верны нам учинятся, о тех мы в войске заказ учинили крепкий, да сохранены будут их домы и достояние от воинского разорения» [64, т.10, с.602]. Апроч захавання маёмасці тым, хто пяройдзе на бок Масквы, абяцаліся ўзнагароды, прывілеі ды розная матэрыяльная падтрымка.

Нягледзячы на беспрэцэдэнтную перавагу ў сіле і надта зручны момант для нападу (царскі ўрад быў выдатна інфармаваны пра разлад у Вялікім Княстве Літоўскім і непадрыхтаванасць гэтае дзяржавы да вайны), сярод баяраў знайшліся і такія, хто быў супраць распачатых дзеянняў. Відаць, памяталася, што раней такія выправы мелі часцей благі канец. Сам князь Трубяцкой ужо на другі дзень па выездзе з Масквы пісаў цару, што ў ягоным войску - нязгода і няшчырасць [81, s.219].

Яшчэ 17 траўня 1654 г. на Беларусь вырушыла і 20-тысячная казацкая конніца. Гетман Багдан Хмяльніцкі паведамляў цару: «По указу твоего царского величества... с ратными людьми Ивана Никифоровича, полковника нежинского, посылаем до боку твоего царского величества, которые люди чтоб... всех врагов под ноги твоему царскому величеству покоряли... тому ж полковнику нежинскому приказали есми, чтоб во всем, по велению твоего царского величества, исправлялся и никакие людем не чинил обиды, идучи с полком твоего царского величества запорожским» [6, т.14, с.165-166]. З таго моманту палкоўнік Іван Залатарэнка мусіў падпарадкоўвацца непасрэдна маскоўскаму вайсковаму кіраўніцтву.

Старажавы полк цэнтральнае арміі 1 чэрвеня ўжо падышоў да горада Белы, і ён капітуляваў. А 3 чэрвеня тое ж здарылася з Дарагабужам. У сярэдзіне месяца ваяводы ўжо выходзілі з Дарагабужа, ад якога да Смаленска - блізу 70 кіламетраў.

Толькі тады, 18 чэрвеня, атрымаўшы нарэшце ад караля на Варшаўскім сойме булаву вялікага гетмана*, Януш Радзівіл кінуўся дзейнічаць. Проста з сойму ён рушыў на тэрыторыю ваенных дзеянняў і стаў збіраць пад Воршай абоз. У канцы чэрвеня гетман фармальна меў 11 261 чалавека [106, s.93]. Але на справе баяздольных было менш. 20 ліпеня Радзівіл пісаў каралю з абозу, што жаўнераў у яго фактычна толькі 4 тысячы, астатнія - некалькі тысячаў паспалітага рушання і павятовых харугваў - мала на што здатныя. «Каб павятовыя хоць гукам і крыкам ахвоты паддавалі... - сумна іранізаваў ён. - Што тут рабіць? Чатыры тысячы на кавалкі рваць ды ісці на падмогу? Ці Літву бараніць... Толькі на Спадара Бога спадзяемся, той няхай сам нас ратуе».