Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

H. Łowmiański próbował dokładnie obliczyć gęstość zaludnienia w X w. Przyjmując za podstawę obliczeń rodzinę złożoną z sześciu osób i uprawiającą pola w systemie dwupolówki, wyliczył, że aby się wyżywić, każda rodzina musiała mieć 22 ha gruntu. Liczba ta odpowiadała gęstości zaludnienia wynoszącej 13,5 osoby na kilometr kwadratowy powierzchni gruntów uprawnych lub 4,5 osoby na kilometr kwadratowy powierzchni całkowitej. Dawałoby to liczbę 1 125 000 jako ogólną liczbę mieszkańców powstającego królestwa polskiego. Jest to liczba porównywalna z gęstością zaludnienia w tym samym okresie na terenie Czech i Moraw (6 na l km2), Niemiec (10 na l km2) i Rusi Kijowskiej (3 na l km2) oraz z ogólną liczbą mieszkańców tych państw, która wynosiła - odpowiednio - 450 000, 3 500 000 i 4 500 000 [35] H. Łowmiański, Economic problems of the early feudal Polish state, Acta Poloniae Historica, III (1960), s. 7-32; por. też Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich. Warszawa 1953. .

Od czasów najdawniejszych jednostki osadnicze były w Polsce bardzo silne. Choć poszczególne osady cieszyły się nieco mniejszym dobrobytem niż ich francuskie czy niemieckie odpowiedniki, łączyły one samowystarczalność gospodarczą osiedli europejskich z izolacją porównywalną z sytuacją panującą w tym czasie w Rosji. Stąd też w Polsce powstał, zdaniem historyków, model diametralnie różny od modelu przeważającego na terenie księstwa moskiewskiego, gdzie osady były odizolowane od siebie, nie mogły sobie jednak zapewnić gospodarczej samowystarczalności i podstawowym warunkiem ich przetrwania było jednoczenie zasobów poprzez silną organizację większych wspólnot. W Polsce natomiast mieszkańcy osad mogli sobie pozwolić na to, aby odrzucać awanse ze strony władz zewnętrznych jako bezpodstawne mieszanie się w ich prywatne sprawy. Typowa postawa była wyrazem poczucia osobistej wolności, dziedzicznego posiadania ziemi, dumy lokalnej i regionalnego patriotyzmu. Władcy mieli tu mniejsze możliwości stworzenia skutecznego oparcia dla swej władzy niż w Europie Zachodniej, gdzie zasiedlenie było gęstsze, a kontakty między jednostkami osadniczymi ściślejsze, i niż w Rosji, gdzie jednostki osadnicze chętnie poddawały się władzy centralnej, szukając ochrony i wzajemnego wsparcia. Biorąc zatem pod uwagę istotny aspekt stosunku części do całości, model osiedlenia w Polsce uważano za bardzo charakterystyczny nawet w czasach nowożytnych. Na określenie siedziby rodu tradycyjnie używano słowa „gniazdo”. Oddaje ono trafnie silne więzi uczuciowe, jakie przywiązywały ludzi do jednego niewielkiego kawałka ziemi, gdzie większość z nich spędzała całe swoje życie i gdzie chłopi na ziemi pana czuli się bardziej związani z najbliższymi sąsiadami należącymi do wszystkich warstw społecznych niż z kimkolwiek z zewnątrz. Socjolog A. Zajączkowski dosyć przekonywająco wyjaśnia, że życie polityczne i społeczne w epoce przedrozbiorowej było uwarunkowane wzajemnym oddziaływaniem grands voisinages i petits voisinages , czyli współzależnościami między większymi obszarami politycznych wpływów wielkich właścicieli ziemskich a pojedynczymi wsiami i majątkami w obrębie każdego większego obszaru [36] A. Zajączkowski, Główne elementy kultury szlacheckiej w Polsce, Wrocław 1961, s. 113; przekład niemiecki: Hauptelemente der Adelskultur in Polen, Marburg 1967. . W myśl tego poglądu, rola owych „sąsiedztw” wyznaczała ścisłe granice władzy króla i władzy centralnej i utrzymywała się nawet po formalnym unicestwieniu państwa. Pana Tadeusza , poemat epicki napisany przez Adama Mickiewicza w 1834 r., można uznać za najwybitniejsze z wielu dzieł literatury polskiej opiewających sentymentalne wartości i swobody życia w odosobnionej wiejskiej okolicy.

Wiernym obrazem izolowanego modelu osadnictwa w Polsce są opisy dóbr królewskich sporządzane od XVI w. Te Lustracje stanowią źródło historyczne pierwszorzędnej wagi, ponieważ są równie szczegółowe i równie dokładne jak Doomsday Book - kataster gruntowy sporządzony w XI w. w Anglii. Bardzo często zawierają one rejestry rozproszonych aglomeracji wiejskich, z których każda skupiona jest wokół ośrodka - zamku, miasta lub dworu - i oddzielona od najbliższych sąsiadów rozległymi przestrzeniami nie zaludnionych obszarów. Chociaż Lustracje ograniczają się do dóbr królewskich, nie ma powodu przypuszczać, że system osadnictwa był inny na terenie dóbr szlacheckich czy kościelnych. Można tu przytoczyć dowolną liczbę przykładów. I tak, według Lustracji województwa krakowskiego z 1564 r. teren Podhala został oddany przez króla w dzierżawę rodzinie Pieniążków. Jeden z braci, Jan Pieniążek, sędzia ziemski krakowski, dzierżawił grupę sześciu wsi w dolinie górnej Raby. Drugi, Prokop Pieniążek, dowodził swoich praw do nieco większej dzierżawy położonej w bezpośrednim sąsiedztwie w kierunku na południe: dzierżawił on dziesięć wsi i dodatkowo miasto Nowy Targ. Najcenniejszą z posiadłości położonych na terenach wzdłuż głównego koryta Dunajca był dwór w Szaflarach; pod jego zarządem znajdował się rejon, w którym obecnie leży uzdrowisko Zakopane. Szczegółowe opisy tych oddzielnych wspólnot wiejskich, pisane makaroniczną mieszanką łaciny i języka polskiego, upamiętniają historyczne chwile, w których ludność prastarych osad po raz pierwszy straciła swą anonimowość za sprawą przedstawicieli nowoczesnego państwa (patrz tabela na s. 73). Majątek w Szaflarach był szczególnie odizolowany, ze względu na swoje położenie w terenie górskim; nie różnił się on jednak w sposób istotny od podobnych dóbr na obszarze całego kraju.

Villa Szaffliary cum praedio et castro veteri

(f. 16lv) Stanęli przysiężnicy 4, którzy pod przysięgami zeznali, iż w tej wsi kmieci jest 18 osiadłych, którzy mają role małe, niepomierne, bo im je Dunaiecz kazi, przeto też czynsz

różno płacą, którego się od nich wyliczyło pro anno................. mc 3/11/15

Item obiedniego dwa każdy z nich per gr 1/6,

a poczty per gr 4; faci................ mc 2/0/0

Item robotnego każdy dawa per gr 25; facit................ mc 9/18/0

Item rybnego dawa każdy po 10 ryb albo per gr 3; facit................ mc 1/6/0

Dań barania - Dani baraniej wydali tego roku

computatis caseis excepto sculteto 1................................. mc 16/0/0

Item scultetus osobno wydał a bovibus 120 et caseo 1.............. mc 2/6/0

Summa census cum caeteris facit mc 33/41/15

Summa pro frumento praedii mc 66/18/9

Item do tego folwarku robią 2 wsi Klasztora szcz.yrz.yckiego i osep dawają: Ludzimirz i Krauszow.

(f. 162) Obora - Vaccae lactanles 30 per fi 2. facit mc 37/24, ster ileś 2, pecorum communium 40, cieląt pospolitych 8, wieprzów karmnych 8, suum communium 60, caponum II, gallorum communium 30. P. Pieniążek dał tę sprawę, iż to jest jego bydło, bo go tam nie zastał nic, gdy przejmował, a wszelakoż, co go natenczas urząd rewizorski zastał, to się popisało.

Familia - Magierz, magierka - mc 4 cum toto; pasterz bydła, pasterz świni - per mc 1/24 cum toto; kucharek - 2 per gr 36, dziwczę - gr 1:1. Summa salarii familiae mc 8/39.

Summa pro frumento praedii, inclusa obora et familia exclusa, facit mc 95/3/9.

Zarębkowie albo Wolnicy