Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Z tak skromnych początków miała w Polsce wyrosnąć dynastia, która przetrwała przez pięć wieków i która, po wielu zmiennych kolejach losu, miała dokonać zjednoczenia sąsiednich plemion w królestwo polskie. Według jednej z hipotez językowych, opartej na rozszerzonym znaczeniu polskiego słowa „piastować” (od dosłownego „kołysać w ramionach” do przenośnego „piastować urząd”), Piast mógł obrócić urząd majordomusa na dworze książęcym w urząd dziedzicznego władcy - tak jak się to stało z dynastią Karolingów we Francji czy z dynastią Stuartów w Szkocji. W każdym razie zapoczątkowana przez niego linia dynastyczna stała się najważniejszą linią ciągłości w dziejach Polski, trwającąprzez ponad pół tysiąclecia. Do jej najmniej zapomnianych przedstawicieli należą: Mieszko I (ok. 922-992) - pierwszy książę chrześcijański, Bolesław I Chrobry (967-1025) - pierwszy koronowany król, Bolesław II Szczodry (Śmiały) (1039-81), Bolesław III Krzywousty (1085-1138), Konrad Mazowiecki (ok. 1191-1247) i wreszcie Władysław Łokietek (ok. 1260-1333) oraz jego syn Kazimierz III Wielki (1310-70), którzy byli prawdziwymi założycielami polskiej monarchii. (Patrz Rys. E).

Dla celów praktycznych, okres ich panowania można podzielić na trzy odrębne podokresy. Pierwszy z nich - do śmierci Krzywoustego w 1138 r. - obejmuje początki monarchii, gdy książęta piastowscy dziedziczyli tron w linii prostej. Okres drugi, od r. 1138-1320, był okresem rozbicia lub, jak się mówi obecnie, „podziałów dzielnicowych”, w którym kilka odłamów dynastii walczyło ze sobą o panowanie nad poszczególnymi dzielnicami podzielonego kraju. Po okresie trzecim, którego początki stanowi koronacja Łokietka w Krakowie w 1320 r., rozpoczął się proces ponownego zjednoczenia i rozwoju trwałych instytucji organizacji państwowej [40] Spośród wielu opracowań historii Polski Piastów do czasu drugiej wojny światowej praca Bobrzyńskiego Dzieje Polski w zarysie. Warszawa 1879, uważana była za klasyczną. Obecnie podstawowym podręcznikiem jest Historia Polski, t. l, cz. l do r. 1454, pod red. H. Łowmiańskiego, Warszawa 1957. Istnieją też dwa interesujące tomy wydane w serii „Konfrontacje Historyczne” Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk: Polska pierwszych Piastów, pod red. T. Manteuffla, Warszawa 1970, oraz Polska dzielnicowa i zjednoczona, pod red. A. Gieysztora, Warszawa 1972. .

Wyłonienie się dynastii Piastów z osłaniających ją wcześniej mroków spowodował w ostatnim ćwierćwieczu X w. rozkwit sąsiedniego imperium niemieckiego. W 955 r. Otton I, syn Henryka I, zyskał w Europie Środkowej ogromny prestiż dzięki swemu doniosłemu zwycięstwu nad pogańskimi Madziarami nad rzeką Lech w pobliżu Augsburga. W siedem lat później papież ukoronował go w Rzymie na cesarza państwa niemieckiego. W następnych latach Otton I wywierał znaczny nacisk na Słowian na wschodnich granicach swego państwa. Już w r. 950 przyjął hołd czeskiego księcia z dynastii Przemyślidów, teraz zaś energicznie kontynuował politykę ojca zmierzającą do kolonizacji niemieckiej w Marchii Brandenburskiej i Łużycach. W latach 961-962, uzyskawszy poparcie papieża, wyniósł Magdeburg do statusu diecezji misyjnej, obejmującej tereny wszystkich ziem słowiańskich, i wysłał jej przyszłego biskupa z misją na Ruś Kijowską. Tak przedstawiał się kontekst przymierza Mieszka I z królem Czech Bolesławem - bratem i zabójcą św. Wacława - oraz jego chrztu. Zdając sobie sprawę z nieubłaganej ekspansji chrześcijaństwa w ogóle, a imperium niemieckiego w szczególności, książę Polan uznał prawdopodobnie, że jego chrzest będzie wyborem lepszym niż męstwo w boju. Przyjmując chrześcijaństwo z Czech, oddalał od siebie perspektywę przymusowego nawrócenia, które wówczas zagrażało nawet jego wieleckim i obodryckim sąsiadom. Co więcej, zdobywał w ten sposób szansę wyniesienia pewnych korzyści z ich niedoli, a także szansę stworzenia pewnego dystansu między sobą a ambicjami cesarza, a zwłaszcza powstrzymania misjonarskich zapędów niemieckiego duchowieństwa. Krótko mówiąc, dynastia Piastów mogła w ten sposób mieć nadzieję na utrzymanie pewnego stopnia niezależności. I tak też się stało. Choć w 984 r., gdy Otton III był jeszcze dzieckiem, Mieszko złożył mu być może jakiś symboliczny hołd, nie ma żadnej wątpliwości, że jego następca, Bolesław Chrobry, zdobył sobie pozycję jednego z czołowych sprzymierzeńców cesarza. Poglądów Ottona III, którego matka, Teofano, była bizantyjską księżniczką, nie ograniczały ciasne horyzonty niemieckich kościelnych mentorów i w jego krótkotrwałej wizji powszechnego imperium zachodniego słowiańscy książęta niewątpliwie zajmowali niepoślednie miejsce. Jego wizyta w Gnieźnie w r. 1000 i zatwierdzenie autonomicznej polskiej metropolii wywołały w Niemczech duże oburzenie. Ale znaczny wzrost potęgi i prestiżu Polan w związku z tym wydarzeniem umożliwił Piastom odpieranie późniejszych prób przywrócenia hegemonii cesarstwa.

Niełatwo jest dać prosty opis terytorium Polski Piastów. W pewnych kręgach przyjęła się praktyka publikowania mapy „Polski w r. 1000”, zakazaniem zarówno wyraźnie zaznaczonych granic, jak i ich uderzającego podobieństwa do obszaru Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej po r. 1945. [41] Patrz np. Słownik Historii Polski, Warszawa 1973, frontispis, a także niemal każdy nowszy podręcznik wydany w Polsce lub za granicą; również O. Halecki, A History of Poland, wyd. uzupełnione przez A. Polonsky'ego, Londyn 1978 - frontispis. 4

Mapa ta jest jednak nieco myląca. Chociaż przez bardzo krótki okres na początku swojej kariery Bolesław Chrobry rzeczywiście sprawował władzę nad obszarem pokrywającym się w sposób bardzo dogodny z decyzjami konferencji poczdamskiej, łatwo przeoczyć fakt, że następnie podbił ziemie sięgające Dunaju i Dniepru. Terytorium Piastów nie pokrywało się z granicami z lat od ok. 990 do 1002 i z r. 1945 w żadnym innym okresie - ani przedtem, ani potem. Gdyby autorzy map wzięli za punkt odniesienią nie wyjątkowy rocznik 1000, lecz rok 900, 1100, 1200 lub 1300 czy też jeszcze ważniejszy rok 991, w którym to roku po raz pierwszy, w Dagome iudex , opisano granice „państwa gnieźnieńskiego”, dostrzegliby pewne istotne różnice. Granice polskiego terytorium bez przerwy się zmieniały. Do r. 1320 obszar ten nie tworzył żadnej organicznej całości, z wyjątkiem kilku krótkich okresów. W odniesieniu do owych wczesnych stuleci, historycy powinni mówić raczej o „ziemiach zhołdowanych przez Polskę” niż o „ziemiach polskich”. Chociaż według tradycji Bolesław Chrobry miał wbijać żelazne pale w dno Sali i Dniepru dla oznaczenia terenu swych podbojów, ustalonych granic było niewiele, podobnie jak nie było państwa we współczesnym tego słowa znaczeniu: władz centralnych, sprawujących rządy nad wszystkimi częściami określonego terytorium. W gruncie rzeczy zatem, w sensie współczesnym, nie było żadnej „Polski”. Terytorium miało o wiele mniejsze znaczenie niż zamieszkujący je ludzie. Książęta określali swoje księstwa nie w kategoriach obszarów, lecz w kategoriach liczby ludzi, którzy byli posłuszni ich rozkazom lub szukali u nich opieki i obrony. Władza polityczna pulsowała nieregularnym rytmem z ustanowionych ośrodków, których bezpośredni wpływ malał w odwrotnej proporcji do czasu i odległości, jaką drużyna rycerska musiała pokonać, zanim dotarła na miejsce, aby ją wyegzekwować. W odległych rejonach, położonych o więcej niż kilka dni jazdy od takiego ośrodka, władzę centralną osłabiała odrębna i konkurencyjna władza miejscowych dostojników, rywali lub wrogów. W każdym określonym momencie członka każdej określonej wspólnoty terytorialnej mogły w różny sposób i w różnym stopniu krępować strach i lojalność - wobec sąsiadów, wobec plemienia, wobec suzerena, wobec księcia, wobec biskupa, wobec dowódcy miejscowego garnizonu, wobec wyjętych spod prawa przestępców ukrywających się w lesie, wobec „cudzoziemców” po przeciwnej stronie wzgórza. Jego sytuacja była niezwykle delikatna i bardzo zmienna i nie da się jej przedstawić za pomocą kropki na mapie, na ślicznym czerwonym polu ograniczonym starannie nakreśloną czarną linią. Piastowie zaczynali jako książęta zaledwie jednego z wielu plemion. Dopiero w 990 r. objęli władzę nad Wiślanami i nad ich miastem, Krakowem. Ich władza nad Pomorzem była nietrwała, nad Mazowszem zaś - niepełna. Ich podboje na Rusi Czerwonej potwierdziły się dopiero w XIV w. Choć istnieją wszelkie powody, aby przypuszczać, że elita rządząca mówiła tą odmianą języka Słowian Zachodnich, z której później miała się rozwinąć współczesna polszczyzna, panowała ona nad ludami o bardzo różnych powiązaniach kulturowych i etnicznych. Jej działanie w kierunku stworzenia tradycji kulturowych i politycznych wspólnych dla całego należącego do niej rozległego terytorium musiało więc przebiegać bardzo powoli. Nie istnieją żadne jednoznaczne dowody, które potwierdzałyby istnienie odrębnej i określonej polskiej wspólnoty językowej przed XII w. Najwcześniejszy ślad języka polskiego można odnaleźć w bulli gnieźnieńskiej z 1136 r. (Patrz Mapa 4).