Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Na froncie dyplomatycznym gwarancją odniesionego przez Rosję sukcesu był dwustronny pakt z Prusami. W poprzednich latach, gdy Rosjanie i Austriacy byli jeszcze zaabsorbowani wojną z Turcją, Fryderyk Wilhelm II udzielał zachęty ich przeciwnikom - w tym także zwolennikom reform w polskim sejmie. W styczniu 1790 r. nawiązał wstępne rokowania z Portą, w marcu zaś jego ambasador w Warszawie, Lucchesini, wynegocjował formalny traktat o przyjaźni z Rzeczypospolitą. W przypadku napaści na Polskę i Litwę Prusy miały wystawić w obronie Rzeczypospolitej osiemnastotysięczną armię. Nagrodą dla Prus miała być cesja Gdańska i Torunia, podczas gdy rekompensatą dla Polski mogło się stać przywrócenie austriackiej Galicji. Ale na tym intrygi pruskie się skończyły. Podczas kongresu w Reichenbachu (Dzierżoniów) na Śląsku, zwołanego w lipcu 1790 r. na usilne nalegania Austrii, przedstawicieli Fryderyku Wilhelma przekonano, aby porzucili swe antyaustriackie plany. Przedstawiciel Polski, Jabłonowski, kategorycznie zaprzeczył, jakoby Rzeczpospolita miała kiedykolwiek oddać komukolwiek Toruń lub Gdańsk. Nowiny dochodzące z Paryża skłaniały monarchie do większego wzajemnego zbliżenia. W sierpniu 1791 r., podczas kongresu w Pilczycach (Pilsnitz), na który przybyli bracia króla Francji (przyszły Ludwik XVIII i przyszły Karol X), Fryderyk Wilhelm osobiście spotkał się z cesarzem Leopoldem, przyrzekając, że będzie popierał zasadę monarchii zawsze, gdy tylko będzie ona zagrożona. W lutym 1792 r., w przewidywaniu pierwszej wojny rewolucyjnej, Prusy i Austria zawarły przymierze przeciwko rewolucji. W tej sytuacji Katarzyna mogła rozporządzać Polską tak, jak sama uważała za stosowne. Polaków można było zdławić jako niebezpiecznych jakobinów, bez obaw jakiejkolwiek ingerencji zewnętrznej. Prusaków, zajętych już we Francji, można było poprosić albo o poparcie akcji podejmowanych przez Rosję w Polsce, albo o przyjęcie konsekwencji ewentualnej odmowy. Fryderyk Wilhelm nie mógł się wahać. W umowie podpisanej 7 sierpnia 1792 przyjmował plan Rosjan, pod warunkiem, że otrzyma zapłatę w postaci odpowiedniego udziału w zyskach. Dzięki zwykłej zdradzie powiększył swoje królestwo, oddając Polaków na pastwę losu. Tak więc, gdy wojska rosyjskie dopełniły aktu podboju, Rzeczpospolita odkryła, że jej drogi sprzymierzeniec przeszedł na stronę wroga. Jesienią 1792 r. armia pruska zjawiła się w Polsce, aby dokończyć podboju rozpoczętego przez. Rosjan. Podpisany 23 stycznia 1793 r. traktat rozbiorowy oddawał Prusom nie tylko Gdańsk i Toruń, ale także całą Wielkopolskę - kolebkę Królestwa Polskiego. Rosja zabrała 250 000 kilometrów kwadratowych prowincji wschodnich, dokonując w ten sposób aneksji pozostałej części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Austria, która żądała swej części, wymigawszy się od czarnej roboty, nie dostała nic [381] Na temat zagadnień dyplomacji okresu drugiego rozbioru patrz R. Lord, The Second Partition of Poland: a study in diplomatic history , Cambridge 1915; także H. de Montfort, La politique de Prusse en Pologne de 1780-92 , „Revue de L’Histoire Diplomatique”, LX (1946), s. 47-70; J. Łojek, Przed Konstytucją Trzeciego Maja. Z badań nad międzynarodowym położeniem Rzeczypospolitej w latach 1788-91 , Warszawa 1977. .

Jak w r. 1773, od pokonanych Polaków wymagano, aby się posłusznie podporządkowali wyrokowi. W okresie od czerwca do listopada 1793 r. zebrał się w Grodnie ostatni sejm w dziejach Rzeczypospolitej, aby odwrócić kierunek ustawodawstwa poprzednich pięciu lat. Jego członkowie zostali starannie dobrani. Jego debaty, prowadzone pod osłoną rosyjskich armat, były teatrem marionetek. Konstytucja 3 maja została oficjalnie unieważniona. Przywrócono „złotą wolność”. Wyrażono zgodę na drugi rozbiór. Przekonano króla, aby podpisał. Szlachtę, której zagrożono masową sekwestracją dóbr, zmuszono do wyrażenia zgody. Nastąpiła kolejna błyskotliwa operacja - „rozstrzygająca operacja chirurgiczna”. Traktat rozbiorowy z Rosją został zawarty w dniach 11 - 22 lipca 1793, traktat rozbiorowy z Prusami 23 września 1793 r. [382] Recueil des actes diplomatique..., op. cit., nry 101, 128 i 131 podają teksty traktatów dotyczących rozbiorów, cesji i (przymusowego) przymierza.

Nie mogło się jednak na tym skończyć. Zachęciwszy naród do oporu, król nie mógł teraz kazać mu tego oporu poniechać. Zwolenników reform jeszcze ostatecznie nie pokonano. Na przestrzeni zimy r. 1793/4 Rosjanom nie udało się utrzeć Rzeczypospolitej nosa. Ministrowie opuszczali stanowiska. Oficerowie nie wykonywali rozkazów. Sejmiki ziemskie wydawały rezolucje protestacyjne. Machina rządowa zatrzymała się ze zgrzytem. Wiadomości z Francji, gdzie właśnie zgilotynowano Ludwika XVI, pobrzmiewały w uszach despotów nutą niebezpieczeństwa. Był to szczyt rozkwitu działalności Robespierre'a. Mocarstwa rozbiorowe były potężnie przerażone i głęboko poruszone kwestią wojny rewolucyjnej. Ludzie orientacji umiarkowanej, pozbawieni swego sejmu, ule wciąż jeszcze nie pozbawieni wszelkiej nadziei, stawali się bardziej radykalni. Emigracja, która schroniła się w Lipsku i Dreźnie, planowała kontruderzenie. Powstawały komórki konspiracyjne, składano przysięgi. W Warszawie zdenerwowane władze poczuły się obrażone librettem opery komicznej Bogusławskiego zatytułowanej Krakowiacy i Górale . Występ tenora ubranego w narodowy strój i śpiewającego: „im sroższe ciernie, głogi, tym milsze jest zwycięstwo”, uznano za zdecydowanie zbyt aluzyjny [383] Wojciech Bogusławski, Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale, oprać. E. Kucharski. Kraków 1923. s. 31. . Po trzech dniach teatr został zamknięty, Gdy 12 marca generał Madaliński stanowczo odmówił rozwiązania garnizonu kawalerii w Ostrołęce i wyruszył w stronę Krakowa, sytuacja była już dojrzała do wybuchu powstania. Powrót Kościuszki był bliski.

Powstanie narodowe z r. 1794 było więc w zasadzie naturalną kulminacją ruchu zainicjowanego przez zwolenników reform. Jego jakobińskie podtony były raczej wytworem akademickich dyskusji, a w najlepszym wypadku znakiem czasu. Jego desperackie metody były raczej odbiciem brutalnych represji, z jakimi się spotkało, niż leżącej u jego podstaw filozofii. Celem - podobnie jak na sali obrad w r. 1791 - była niepodległość. Motywacją bezprecedensowych nawoływań do rewolucji społecznej była świadomość, że tylko stawiając cały naród pod broń, można się zmierzyć z przeważającymi silami wroga. Spotkanie wyznaczono w Krakowie. 24 marca 1794 r., na zachodniej stronie rynku, Kościuszko odczytał Akt powstania obywatelów , mieszkańców województwa krakowskiego . Ubrany w strój krakowski, z piórem zatkniętym za rogatywkę, otoczony błękitem i srebrem piechoty oraz zielenią, czernią i złotem artylerii, cechowymi chorągwiami i sztandarami głoszącymi hasła „Równość i Zwycięstwo” i „Za Kraków i Ojczyznę”, złożył uroczystą przysięgę:

Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iź powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowladności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego [384] Pisma Tadeusza Kościuszki, wyd. H. Mościcki, Warszawa 1947, s. 78. .

Następnie zgromadzeni na rynku obywatele przysięgali, „mając niezłomne przedsięwzięcie zginąć i zagrzebać się w ruinach własnego kraju albo oswobodzić ziemię ojczystą od drapieżnej przemocy i haniebnego jarzma (...)” [385] Cyt. wg: Polska od Wielkiego Sejmu do trzeciego rozbioru . Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, oprać. A. M. Skałkowski. Kraków 1923 (przyp. tłum.).