Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Wydarzenia wewnętrzne zachodzące w tym okresie w Polsce wiążą się z dwoma konkretnymi problemami historycznymi. Pierwszy dotyczy związków między ideami politycznymi a politycznym działaniem. Pokolenie przywódców, które doszło do głosu w okresie panowania Stanisława Augusta, było szczególnie dobrze obeznane ze współczesną myślą postępową; mimo to nie udało im się tych myśli wcielić w czyn. Przez dwadzieścia lat czasopismo „Мonitor” (1763-85) wiernie relacjonowało przebieg wszystkich debat i wydarzeń zachodzących w Europie Zachodniej, regularnie zamieszczając przekłady z francuskiej Encyclopédie . Od r. 1782 „Pamiętnik Historyczno-Polityczno-Ekonomiczny” systematycznie publikował omówienia programów zmierzających do odwrócenia losów państwa. Działało grono pisarzy o wysokiej świadomości politycznej. Franciszek Bohomolec (1720-64), redaktor „Мonitora” , nie doczekał rewolucji. Ten były jezuita poświęcił późniejszy okres swego życia teatrowi, zagadnieniom języka polskiego i krytyce społecznej. Ignacy Krasicki (1735-1801), poeta, satyryk, tłumacz i książę biskup warmiński, w sposób niezrównany propagował idee zarówno patriotyczne, jak antyklerykalne. Był kapelanem królewskim w Warszawie, a jednocześnie częstym towarzyszem Fryderyka Wielkiego w Berlinie; zadebiutował w 1774 r. Hymnem do miłości ojczyzny; sławę zdobył poematami Myszeis i Monachomachia, Satyrami oraz Bajkami i przypowieściami. Ksiądz Hugo Kołłątaj (1750-1812), rektor i reformator Uniwersytetu Jagiellońskiego, był jednym z przywódców ideologicznych Sejmu Czteroletniego i współautorem Konstytucji 3 maja. Jego Kuźnica, skupiająca grupę postępowych polityków, zwolenników reform, czynnie propagowała coraz bardziej radykalne idee. Natomiast ksiądz Stanisław Staszic (1755-1826), filozof, geolog, tłumacz Iliady, należał do tradycji burżuazyjnej i był pionierem w dziedzinie rozwoju gospodarczego i naukowego. Fizjokrata z przekonań, odszedł od stanu duchownego i stał się jednym z najbardziej elokwentnych patriotów i republikanów swoich czasów:

Wielki narodzie! Dokądże w tej nieczułości trwać będziesz? Czyliż tak ginąć myślisz, aby się nic więcej po tobie nic zostało, tylko niesława? Nie masz przykładu, żeby osiadłych na najobfitszej ziemi, udarowanych przez naturę szczególnymi przymioty kilkanaście milionów ludzi bez sposobu ratunku, owszem, bez myślenia o sobie z oziębłością niewoli czekało (...) [375] Stanisław Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego , Wrocław 1951, s. 5. Patrz także C. Leśniewski, Stanisław Staszic, jego życie i ideologia w dobie niepodległej , 1755-95, Warszawa 1926; B. Szacka, Stanisław Staszic. Portret mieszczanina , Warszawa 1926.

W Przestrogach dla Polski (1790) i w Rodzie ludzkim (1819-20) z pasją opisywał i demaskował społeczne, gospodarcze i polityczne błędy swej epoki. Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841), dramaturg i powieściopisarz, rozpoczął karierę literacką jako tłumacz z języka francuskiego. Jego komedia Powrót posła, wystawiona po raz pierwszy w r. 1791, bezlitośnie wyśmiewała prywatę magnatów i przyczyniła się do zaostrzenia atmosfery politycznej. Z niej właśnie pochodzi ustęp, który tak trafnie podsumowuje jedną z podstawowych wad całego okresu:

W swoich innych dziełach - we Fragmencie Biblie targowickiej, pisanym stylem naśladującym język Starego Testamentu, czy w Obronie wojska moskiewskiego doprowadził do perfekcji sztukę politycznej trawestacji. Wszyscy ci pisarze, myśliciele i uczeni pozostawali w bliskim kontakcie z królem, który wykazywał zainteresowanie dla propagowanych przez nich idei. Byli stałymi gośćmi na połączonych z filozoficznymi debatami obiadach, które wydawano co czwartek w Zamku Królewskim. Wszyscy mieli za sobą liczne podróże lub studia we Francji czy we Włoszech i dobrze orientowali się w stosunkach panujących za granicą. Chętnych słuchaczy znajdowali w Warszawie wśród absolwentów Collegium Nobilium i członków Korpusu Kadetów. Gdy zaczęły się zaznaczać pierwsze wpływy oświecenia, a także później, gdy pojawiły się hasła Liberté, Egalité, Fraternité , doskonale rozumieli, o co chodzi. Kłopot polegał na tym, że nie mieli swobody sprawdzenia swych idei w praktyce. Musieli brać pod uwagę niezaprzeczalny fakt, że wszelkie próby przeniesienia programu reform politycznych ze sceny teatralnej, kolumn czasopism czy sali obrad na teren konkretnych działań musiały natychmiast wywołać protest ambasadora rosyjskiego, a w ostatecznej instancji - interwencję rosyjskich oddziałów wojskowych. Byli dobrymi znawcami gastronomii, wybitnymi specjalistami w dziedzinie teorii haute cuisine. Znali na pamięć francuskie przepisy kulinarne, ale nie mieli żadnej nadziei, że uda im się nakarmić naród którejkolwiek z potraw, dopóki nie zdołają przejąć kontroli nad własną kuchnią.

Problem drugi dotyczy znaczenia przegranych spraw. We wszystkich wydanych przez historyków polskich tomach dotyczących okresu od r. 1788 do 1794 bardzo mało miejsca poświęcono informacji, że żaden ze wspaniałych projektów wysuwanych przez rzeczników reform ustrojowych i społecznych nigdy nie doczekał się realizacji. Ani Konstytucja 3 maja, ani Uniwersał połaniecki Kościuszki nigdy nie zostały wprowadzone w życie. O przyszłości mieszkańców Polski i Litwy decydowali nie reformatorzy czy rewolucjoniści, lecz despoci z Petersburga, Wiednia i Berlina. Właśnie w tym okresie historyk spotyka się po raz pierwszy z ową polską tradycją, w myśl której „słowo” ważniejsze jest niż „akt” i która wymaga, aby zwracać większą uwagę na to, czego ludzie mogliby sobie byli życzyć, niż na to, co się istotnie wydarzyło. W oczach Polaków odmowa przyjęcia sytuacji politycznej jako istniejącej rzeczywistości stanowi istotny bodziec do rozwoju świadomości narodowej; postawa taka zaciemnia nierzadko obraz przeszłości. Z drugiej strony jednak, nie da się zaprzeczyć, że idealizm jest sam w sobie wystarczająco realny. W epoce rewolucyjnej - podobnie jak w w. XIX - znalazło się wielu Polaków, których nie zadowalały marzenia. Działali, walczyli i przelewali krew za swoje ideały w sposób jak najbardziej realny i praktyczny. Problem polega na tym, aby zdecydować, czy powinno się ustawić ich w centrum sceny historii czy też kazać im pozostać za kulisami. Czyż nie ma znaczenia to, że ich ofiara nie przyniosła żadnych uchwytnych rezultatów? Choć jest to niewątpliwie fakt godny pożałowania, trudno byłoby utrzymywać, że Tadeusz Kościuszko wywarł równie skuteczny wpływ na bieg historii Polski co Katarzyna Wielka czy konfederaci targówiccy.

Tadeusz Andrzej Bonawentura Kościuszko (1746-1817) łączył w sobie idealizm kręgów intelektualnych z praktycznymi umiejętnościami żołnierza. Był jedną z owych opatrznościowych postaci, które w czasach mniej niezwykłych mogłyby zapewne pozostać w cieniu, a którym wydarzenia - niejako wbrew nim samym - nadają rangę jednostek wybitnych. Urodził się w rodzinie wojskowych, jako syn miecznika brzeskiego. Kształcił się w szkole pijarów w pobliżu Pińska, a następnie w szkole kadetów. Przez pięć lat, w okresie od 1769 do 1775 r., jako stypendysta królewski odbywał szkolenie we Francji w Wersalu, Paryżu i w Breście, w Corps du Genié. Po powrocie do Polski okazało się, że nie stać go na zapłacenie sumy 18 000 złotych za rangę oficera, i wraz z grupą francuskich ochotników niemal natychmiast wyjechał do Ameryki Północnej. Jako oficer i inżynier w służbie amerykańskich sił zbrojnych odznaczył się w wojnie o niepodległość w bitwach pod Saratogą i West Point; wykazał duże umiejętności w zakresie budowy fortyfikacji i organizacji przepraw rzecznych oraz dosłużył się rangi generała brygady.