Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Wreszcie został odznaczony orderem Society of the Cincinnati i wkrótce poszedł za przykładem członków tego stowarzyszenia, wracając do pracy na roli w swej ojczystej wsi Siechnowicze. W r. 1789, w wieku lat 43, ostatecznie rozpoczął służbę wojskową w Polsce - z polecenia Sejmu Czteroletniego, który zdał sobie sprawę z faktu, że silna armia może być jedyną pewną gwarancją jego politycznych zamierzeń. Ten „bohater dwóch kontynentów”, „polski Lafayette” został wraz z bratankiem króla, generałem Józefem Poniatowskim, który przeszedł do polskiej armii ze służby w wojsku austriackim, wyznaczony do podjęcia trudnego dzieła reformy wojskowej [377] Wśród autorów licznych biografii Kościuszki należy wymienić następujące nazwiska: M.M. Gardiner (1920, w języku angielskim), K. Śreniowska (1964), J. Dihm (1969). .

Dla każdego, kto nie był pozbawiony poczucia rzeczywistości, było rzeczą jasną, że działalność Sejmu Czteroletniego, zapoczątkowana w październiku 1788 r., łączyła się z poważnym ryzykiem rosyjskiej interwencji. W odróżnieniu od wszystkich swoich poprzedników, sejm ten odmówił rozwiązania się po upływie zwyczajowych sześciu tygodni, przekształcając się w legalną konfederację, zdecydowaną kontynuować rozpoczęte dzieło, dopóki nie zostaną podjęte istotne uchwały prawne. Pod przewodnictwem energicznego marszałka, Stanisława Małachowskiego (1736-1809), wysunął szereg projektów i utworzył liczne komisje w celu odzyskania niepodległości narodowej oraz zapewnienia rozwoju gospodarki. Korzystając z tego, że Rosja zajęta była kryzysem we Francji oraz wojną turecką, zdołał wysunąć żądania idące o wiele dalej, niż to byłoby możliwa w normalnej sytuacji. W grudniu 1789 r. był świadkiem demonstracji zorganizowanej przez przedstawicieli 141 miast, którzy w czarnych strojach przemaszerowali przed nim na znak protestu przeciwko wyłączaniu ich z życia politycznego kraju. W r. 1790 rozpisano nowe wybory i doszedł nowy komplet posłów, aby przyspieszyć przebieg prac. Wreszcie, 3 maja 1791 r., stał się sceną starannie przygotowanego coup d’état . „Stronnictwo patriotyczne” Kołłątaja, działając w porozumieniu z Małachowskim i za wiedzą króla, wybrało dzień, w którym dwie trzecie posłów było nieobecnych z powodu ferii świątecznych. Przygotowany w tajemnicy projekt ustawy odczytano przed na wpół pustą salą:

Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia Konstytucji Narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione Rządu naszego wady (...) wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie (...) niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną Narodu, którego los w ręce nasze jest powierzonym (...) niniejszą Konstytucyją uchwalmy (...) [378] Patrz B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego 1788-92. Studium historyczno-prawne, Wrocław 1951. W językach zachodnioeuropejskich dostępne są dwie klasyczne prace na temat Sejmu Czteroletniego: W. Kalinka, Die Vierjährige polnische Reichstag 1788-91, Berlin 1896-98, t. 1, 2, oraz J. Klotz, L’Oeuvre legislative de la Diete de Quatre Ans, Paryż 1913; patrz również E. Rostworowski, La Grande Diete, 1788-92, reformes et perspectives, Annales Historiques de la Revolution Franęaise, XXXVI (1964), s. 308-328. (Cyt. wg: Ustawa Rządowa. Prawo Uchwalone Dnia 3. Maja, Roku 1791, wyd. w Warszawie, w Drukarni uprzywilejowanej M. Grólla, Księgarza Nadwornego J.K.Mci; przyp. tłum.). .

Głosy protestu w sprawie quorum uciszono. Króla namówiono do złożenia podpisu. Żołnierze i tłum zgromadzony na placu Zamkowym powitali nowinę okrzykami: „Vivat Rex! Vivat Konstytucja!” Wszystko wydało się złudnie proste. Szkodliwe praktyki dawnej Rzeczypospolitej - liberum veto, prawo odmówienia posłuszeństwa, konfederacje i „wolne” elekcje - miały teraz zostać zniesione. Chociaż król był zatwardziałym starym kawalerem, monarchia miała być odtąd dziedziczna. Znoszono podział kraju na Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie, wprowadzając w miejsce odrębnych dotychczas urzędów „komisyje” obojga narodów. Funkcję najwyższego organu władzy wykonawczej miała pełnić Straż Praw Narodowych złożona z króla, prymasa i pięciu ministrów. Mieszkańcom miast miały przysługiwać takie same prawa i przywileje jak szlacheckim obywatelom Rzeczypospolitej. Chłopów „przyjmowano pod opiekę prawa i rządu krajowego”. Armia miała wzrosnąć do długo oczekiwanej liczby 100 000 żołnierzy. Rozmaite lokalne komisje do spraw prawa i porządku publicznego oraz do spraw obywatelskich i wojskowych miały stać się podstawą lokalnych organów centralnej administracji. Debaty dotyczące szczegółów ustawy trwały w sejmie przez następny rok.

Dla przyszłych pokoleń Konstytucja 3 maja nabrała symbolicznego znaczenia wykraczającego daleko poza jej znaczenie praktyczne. Była to uchwała ustanawiająca prawa składające się na polską tradycję; wcielenie wszystkiego, co w przeszłości Polski było oświecone i postępowe; pomnik wystawiony woli narodu życia w niepodległości; nieprzemijające oskarżenie tyranii mocarstw rozbiorowych. Jak wielu dziewiętnastowiecznych liberałów, taki przesadny podziw wyraził także Karol Marks:

Przy wszystkich swych brakach – pisał - konstytucja ta widnieje na tle rosyjsko-prusko-austriackiej barbarii jako jedyne dzieło wolnościowe, które kiedykolwiek Europa Wschodnia samodzielnie stworzyła. I wyszła ona wyłącznie z klasy uprzywilejowanej, ze szlachty. Historia świata nie zna żadnego innego przykładu podobnej szlachetności szlachty [379] Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788-1792, Warszawa 1975, s. 48.

W r. 1918, gdy Rzeczpospolita Polska została przywrócona do istnienia, dzień 3 maja proklamowano świętem narodowym.

W oczach carskiej biurokracji sejm oczywiście beznadziejnie się skompromitował. Jego kontakty z francuskim Zgromadzeniem Narodowym uznano za dowód istnienia międzynarodowej konspiracji rewolucyjnej. Trzeba więc było go zdławić, razem z wszystkimi jego dokonaniami. Zadaniu temu mieli przewodzić główni polscy najemnicy carycy Katarzyny - Stanisław Szczęsny Potocki, dwóch bezrobotnych hetmanów - Franciszek Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski, oraz bracia Kossakowscy. Oni to właśnie zebrali się zimą w Petersburgu i zsynchronizowawszy własne plany z zamiarami swych rosyjskich mecenasów, 27 kwietnia 1792 r. podpisali akt konfederacji, która miała na celu obalenie polskiego sejmu i polskiej Konstytucji. Dla zachowania form, fakt istnienia aktu ukryli aż do czasu, gdy przedostali się na południowo-wschodnie kresy Polski, do miasteczka Targowica na Ukrainie. Tam też, 14 maja, oficjalnie rozwinęli sztandary; zaledwie cztery dni później przyłączyły się do nich rosyjskie wojska. Nadchodziła próba sił, do której szykowali się Kościuszko i Poniatowski.

Wojna rosyjsko-polska z 1792 r., czyli - jak ją później nazwano - wojna o drugi rozbiór, trwała trzy miesiące. O jej wyniku zadecydowało kilka nieoczekiwanych zmian politycznych. Zwycięstwo Rosjan było zasługą nie tyle talentu dowódców co lękliwości Stanisława Augusta i zdrady Fryderyka Wilhelma. 18 czerwca w bitwie pod Zieleńcami siły polskie odparły Rosjan, zadając im poważne straty. Wyróżniających się oficerów król udekorował medalami ustanowionego przez siebie orderu Virtuti Militari. Ale potem król stracił ducha. Ze zgrozą patrzył, jak dwie armie rosyjskie posuwają się szerokimi kleszczami, 18 lipca pod Dubienką nad Bugiem forsują linię obrony pod wodzą Kościuszki, grożą oblężeniem Warszawy. 24 lipca, niemal bez ostrzeżenia, zgłosił swój akces do konfederacji targowickiej i nakazał wojskom zaprzestać ognia. Był to wstrząsający akt zdrady, wypływający z najbardziej ludzkiej z pobudek. Stojąc w obliczu ponad dwukrotnej przewagi liczebnej Rosjan (100 000 w porównaniu z 40 000 wojska polskiego), chciał oszczędzić swemu krajowi niepotrzebnych cierpień. Armia poszła w rozsypkę. Dowódcy i politycy z obozu reform pospiesznie udali się na wygnanie. Warszawę zajęto bez żadnego oporu. Późniejszy ruch oporu był rozproszony, opieszały i bezcelowy. [380] A . Wolański, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., Kraków 1920-22, t. 1, 2; J. Łojek, Upadek Konstytucji 3 Maja, Wrocław 1976.