Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Współczesnego obserwatora nie mniej niż cynizm europejskich mężów stanu zadziwia ich przebiegłość w przewidywaniu konsekwencji pierwszego rozbioru. W świecie, w którym dyplomacji nie komplikowały moralne skrupuły i w którym Fryderyk mógł beztrosko porównywać swoje polskie ofiary do bezbronnych Indian z plemion Irokezów, głębsze skutki rozbioru obserwowano i odnotowywano z chłodną precyzją. Nawiązując do swego nieuchronnego przymierza z Rosją, Fryderyk przyznawał jednocześnie bez żenady, że „Rosja mogłaby gorzko pożałować, gdyby się sama przyczyniła do rozwinięcia niebezpiecznych sił Polski” [367] W. Konopczyński. Fryderyk Wielki a Polska , op. cit.. s. 107 (przyp. tłum.). . „Carowa Rosji zjadła śniadanie”, - pisał Edmund Burke, - „gdzie teraz zechce zjeść obiad?” W innym miejscu, nawiązując do niezdolności mocarstw zachodnich do podjęcia interwencji w Europie Wschodniej, Burke stwierdził, że „trzeba uznać, iż Polska położona jest na księżycu” [368] Słowa Burke'a brzmiały dokładnie: „Pytam więc, drogi panie, co dalej? Te mocarstwa będą nadal używać swoich wojsk. Ich wojskom potrzeba zajęcia. Polska jest zaledwie śniadaniem i nie ma zbyt wielu Polaków. Gdzie zatem będą jeść obiad?” (z listu do A.H. von Borckego z 17 stycznia 1774 r.). Correspondence , t. 2. Chicago I960, s. 514. .

Poważniejsze konsekwencje pierwszego rozbioru stały się widoczne już w parę lat po jego przeprowadzeniu. W swej Historii monarchii pruskiej hrabia de Mirabeau pisał w r. 1788:

jest to niemożliwością, a bez wątpienia byłoby karygodnem usprawiedliwiać te spiski, te traktaty podziałowe, które zapowiadają Europie jedynie pokój niewolniczy. Na przyszłość losy wolności, własności i życia ludzkiego będą w takim razie rozstrzygane podług zachcianki despotów.

W fatalnym roku następnym, rozmyślając o Zagrożeniu równowagi politycznej w Europie, szwajcarski dziennikarz Jakub Mallet-du-Pan przepowiadał, że rozbiory staną się „ohydą naszego wieku”. W połowie XIX w. komentarze tego rodzaju były już na porządku dziennym. W czasach, gdy powtarzające się powstania w Polsce zwracały uwagę świata na niesprawiedliwość systemu politycznego w Europie, nie trzeba było być geniuszem, aby zauważyć, że zasada „praworządności” i „świętych” przymierzy cesarstw, którą tak się chełpiono, w gruncie rzeczy opiera się na międzynarodowym rozboju. Macaulay był zaledwie jednym z wielu, którzy potępili rozbiór jako „haniebną zbrodnię” [369] Cyt. w: S. Kot . Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej Zachodu , Kraków 1919. s. 231. .

W ostatecznym rozrachunku, wszystkie moralne protesty tego rodzaju były oczywiście obosieczne. Jak to swoiście określał Bismarck, rozbiory Polski nie były niczym ani bardziej karygodnym, ani mniej godnym potępienia niż dokonane przez Polskę rozbiory Rusi w XIV w. i Prus w w. XV. Nie były też niczym ani gorszym, ani lepszym niż kolonizacyjne rozbiory Azji, Afryki i Ameryki, które już wkrótce miały zacząć przeprowadzać wszystkie mocarstwa europejskie. Wszystkie państwa powstają na drodze przemocy i wszystkie rodzą się, pożerając swoich poprzedników. To szczególne uczucie oburzenia, które towarzyszyło losom Rzeczypospolitej Polskiej, wynikało po części z faktu, że europejscy książęta pożarli innego Europejczyka. Było ono jednak także wynikiem chwili. Rozbiór Polski dokonał się w przeddzień narodzin nacjonalizmu i liberalizmu i w ten sposób stał się symbolem wszystkich tych, dla których samookreślenie i zgoda ze strony rządzonych są naczelną zasadą życia politycznego.

Z punktu widzenia samej Rzeczypospolitej najbardziej demoralizującym aspektem całej sprawy było postępowanie licznych Polaków, którzy gorliwie służyli interesom mocarstw rozbiorowych. Po pięćdziesięciu latach ścierania się polityki sprzecznych ugrupowań politycznych oraz „protekcji” Rosjan nie brakowało obywateli, którzy zrobili karierę, działając w sejmie, sejmikach lub konfederacjach na rzecz opłacających ich usługi agentów obcych mocarstw. Co więcej, wielu było dostatecznie ogłupionych korupcją i oszustwami, aby w dobrej wierze uznać Rosjan za prawdziwych obrońców tradycyjnych polskich wartości. W okresie rozbiorów owi „kolaboracjoniści” rekrutowali się z najwyższych kręgów społecznych w kraju. Jeden z najbardziej godnych potępienia ludzi epoki, rozpustny ksiądz Gabriel Podoski (zm. 1777 r.) został wyniesiony przez Katarzynę do godności arcybiskupa i prymasa. Dwaj inni, Józef Kossakowski (1738-94) i Ignacy Massalski (1729-94), byli katolickimi biskupami. Pierwszy podobnie jak Poniński - żył z pokaźnej renty wypłacanej przez Rosjan; drugiego usunięto z Komisji Edukacji Narodowej, ponieważ dopuszczał się malwersacji. Inni - członkowie najbogatszych rodów magnackich - Seweryn Rzewuski (1743-1811), Franciszek Ksawery Branicki (1730-1819), Stanisław Szczęsny Potocki (1752-1805). Piotr Ożarowski (1741-94) czy brat biskupa Kossakowskiego Szymon (1741-94) - zmonopolizowali główne dowództwo wojskowe Rzeczypospolitej. W latach rozruchów wielu z nich miała dosięgnąć zemsta. Podobnych do nich znalazły się liczne rzesze. Ci, którzy odważyli się ryzykować życiem i karierą, podejmując protest przeciwko panującej przemocy, byli nieliczni i rozproszeni. W czasie sejmu z r. 1773 znalazło się zaledwie trzech uczciwych. Protestował poseł Samuel Korsak. Senator Sołtyk zrezygnował z urzędu.

Wolałbym raczej siedzieć w ciemnicy i odrąbać sobie rękę niżli podpisać wyrok wydany na ojczyznę - pisał do Stackelberga, - Polak, podpisujący podział Rzpłitej, grzeszyłby przeciwko przykazaniu Boskiemu, które „mieć chce i nie pragnąć cudzego”, i byłby monstrum odrodnem [370] Cyt. wg: K. Rudnicki, Biskup Kajetan Sołtyk , Kraków 1906, t. V Monografii w zakresie dziejów nowożytnych , s; l98 (przyp. tłum.). .

Poseł nowogrodzki Tadeusz Rejtan (1747-80) posunął się jeszcze dalej. Na próżno próbując ubłagać członków senatu, aby odrzucili traktaty rozbiorowe, rozdarł na sobie ubranie i rzucił się na podłogę, wołając: „Kto kocha Boga, kto wierny Ojczyźnie, niech jej dziś nie odstępuje, wszak widzicie, że tu idzie o zniszczenie praw jej najdroższych” [371] Cyt. wg: E. Raczyński, Obraz przodków i Polski w XVIII w., Poznań 1842, t. 16, s. 133 (przyp. tłum.). . W siedem lat później, postradawszy zmysły, popełnił samobójstwo.

Ostateczną konsekwencją pierwszego rozbioru był oczywiście rozbiór drugi; rozbioru drugiego zaś - trzeci. Przemoc rodziła przemoc. Napięcia wywołane pierwszym nie ucichły i gotowe były ponownie wybuchnąć, gdy tylko osłabnie czujność Rosji. Ponowny wybuch stawał się usprawiedliwieniem dla kolejnej interwencji. W latach 1773-93, a potem jeszcze raz w latach 1794-95 cały scenariusz został rozegrany ponownie, z niewielkimi tylko zmianami. Przy każdej z tych okazji zarysowywał się ten sam wyraźny schemat przebiegu wydarzeń. Orędownicy reform, którym udaremniono przeprowadzenie planów naprawy ojczyzny legalnymi metodami, zwracali się ku bezprawnym działaniom, które rosyjskie wojska musiały tłumić siłą. Za każdym razem, aby uniknąć ryzyka rozszerzenia się pożaru, jeszcze zanim rozpoczęło się wymierzanie kary buntowniczym Polakom, carowa Rosji musiała zwracać się do swych pruskich lub austriackich konkurentów o wyrażenie zgody i pomoc. Za każdym razem, jako zapłaty za tę zgodę i pomoc, Berlin lub Wiedeń żądał kawałka polskiej ziemi. Każdy rozbiór był zatem logiczną konsekwencją próby rozpoczęcia realizacji programu reform. Gdy się zrozumie ten mechanizm, staje się rzeczą jasną, że rozbiory nie były wyłącznie nieszczęśliwymi wypadkami w polityce zagranicznej, przypadkowymi wydarzeniami, które zakłóciły przebieg wewnętrznych reform w kraju. Rozbiory były koniecznym elementem procesu zapobiegania reformom, co z kolei było koniecznym warunkiem utrzymania rosyjskiej supremacji. Rzeczpospolita Polski i Litwy została unicestwiona nie z powodu anarchii wewnętrznej; została unicestwiona dlatego, że wielokrotnie próbowała się zreformować.