Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Droga Poniatowskiego istotnie została nieźle przetarta. Pole elekcyjne otoczono rosyjskimi żołnierzami oraz dworakami Czartoryskich. 6 września 1764 r. ci spośród szlachty Rzeczypospolitej, którzy już wcześniej nie opuścili z oburzeniem pola elekcyjnego, jednobrzmiącym okrzykiem ogłosili wybór swego nowego króla. Jak zauważył sam zwycięzca, była to najmniej kłopotliwa elekcja w dziejach Rzeczypospolitej.

Ale pozycja Stanisława Augusta bynajmniej nie była łatwa i wygodna. W ciągu pierwszych czterech lat panowania udało mu się jedynie poobrażać wszystkich tych, którzy uważali go za rzecznika własnych interesów. Awansował wigopodobnego Andrzeja Zamoyskiego na urząd kanclerza wielkiego koronnego; wkrótce jednak poróżnił się ze swymi krewniakami z rodziny Czartoryskich, którzy opierali się jego planom reformy konstytucyjnej. W r. 1765 udało się założyć Korpus Kadetów - pod dowództwem Adama Kazimierza Czartoryskiego - jako główny ośrodek szkolenia w dziedzinie wojskowości, mający stanowić zalążek systemu zakrojonego na szerszą skalę. Nic były natomiast łatwe jego stosunki z agentem Katarzyny Repninem, którego groźby i gwałty wystawiały na pośmiewisko królewskie prerogatywy. Fryderyka rozgniewał propozycjami dotyczącymi systemu ceł i rozczarował dysydentów, których wcześniej przekonano, że mają go uważać za swego sprzymierzeńca. Szczególnie zaś rozdrażnił panujący Kościół, ponieważ nigdy nie wypowiedział się jasno na temat swego stanowiska w kwestiach religijnych. Pierwszy sejm, jaki odbył się za jego panowania, zwołany w 1766 r., okazał się fiaskiem. Propozycje króla zmierzające do zniesienia liberum veto zostały odrzucone, wysiłki zaś biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka w kierunku uzyskania deklaracji w sprawie „bezpieczeństwa wiary" wywołały kilkakrotnie burzliwe procesy. Pod koniec roku w kraju zaczęło się już zaznaczać rozbicie na kilka zbrojnych obozów.

Rok 1767 był rokiem, w którym nadszedł nadir polskiej anarchii; wtedy też wyraźnie zaznaczyły się zgubne prowokacje Rosjan. Najpierw zawiązały się dwie zbrojne konfederacje dysydentów - konfederacja protestantów w Toruniu i konfederacja prawosławnych w Słucku. Ocenę stopnia religijnej motywacji obu tych wydarzeń umożliwia fakt, że konfederację w Toruniu zawiązał pewien rosyjski oficer; rozpoczął on swoją działalność od zaaresztowania wszystkich - z zarządem miejskim włącznie - którzy sprzeciwiali się woli cesarzowej. Następnie w Radomiu powstał ruch o charakterze poważniejszym, który stopniowo przerodził się w „konfederację generalną” obejmując cały kraj. Niektórzy spośród członków tej konfederacji na przykład Radziwiłłowie na Litwie zmierzali do detronizacji króla. Inni próbowali po prostu udaremnić wysuwany przez niego program reform. Jeszcze inni myśleli, ze ratują Kościół. Wszystkimi manipulowano. Przy tej okazji Repninowi nie tylko udawało się reżyserować posunięcia zarówno opozycji, jak i króla; zdołał wręcz namówić Stanisława Augusta, aby się przyłączył do konfederatów. W październiku odkrył karty. Zaaranżowawszy nadzwyczajne posiedzenie sejmu, szybciutko zaaresztował czterech czołowych przywódców opozycji i zakutych w łańcuchy wysłał ich do Kaługi. Raport z tej akcji przedstawił w formie lakonicznej notatki skierowanej do cesarzowej:

Des troupes de S. M. Impériale, Ma Souverame, umie et aliée de la République, oni arrêté l’évêque de Cracovie, l’évêque de Kiiovie, le palatin de Cracovie et le starostę de Dolin, pour avoir manque, par leur conduite, a la dignité de S. M. Impériale, en attaquant la pureté de ses intentions, salulaires, désinteresseées et amicales pour la République [360] 3-14 października 1767, ibidem, nr 24. (Oddziały Jej Cesarskiej Wysokości, mojej Władczyni, przyjaciółki i sprzymierzeńca Rzeczypospolitej, aresztowały biskupa krakowskiego, biskupa kijowskiego, wojewodę krakowskiego oraz starostę dolińskiego. którzy swym zachowaniem, kwestionując czystość Jej uzdrawiających, bezinteresownych i miłościwych zamiarów wobec Rzeczypospolitej, obrazili godność Jej Carskiej Wysokości; przyp. tłum.). .

Po czym mianowani przez Repnina ludzie zawiesili sejm na rzecz specjalnej komisji, która zabrała się do wydawania tak zwanych „praw kardynalnych", mających na celu przedłużenie władzy anarchii. Utwierdzono monopol szlachty na prawa polityczne. Utrzymano liberum veto. Elekcje królewskie miały być „wolne”. Krótko mówiąc, „złota wolność" objawiła się jako oczywiste mydlenie oczu. Jedyną osobą uprawnioną do wprowadzenia zmian była carowa Rosji. Przywrócono system z r. 1717 [361] Patrz wyżej, przyp. 282 w rozdz. XI .

Katarzyna musiała być bardzo zadowolona. Rzeczpospolita leżała przed nią w agonii paraliżu, który sama na siebie sprowadziła. Stronnictwo rosyjskie było pod kontrolą. Nie miała żadnych dalszych żądań. W rzeczywistości jednak, sama o tym nie wiedząc, została zapędzona w kozi róg. Chwile satysfakcji szybko minęły. Nie liczyła ani na Polaków, ani na Turków, ani na Fryderyka pruskiego. Wkrótce miała zostać zmuszona do ponownego zastanowienia się nad własną polityką.

W r. 1768 reperkusje brutalności Rosjan wobec Rzeczypospolitej nabrały gwałtownego rozmachu. 29 lutego zebrane w Barze konsorcjum rozczarowanej szlachty zawiązało pod wodzą marszałków Michała Krasińskiego i Józefa Pułaskiego nową konfederację, z udziałem członków rodu Potockich, Sapiehów i Krasińskich. Rozpoczęli wojnę, której Rosjanie nie byli w stanie stłumić przez blisko cztery lata. Stworzyli takie ideały i rozbudzili takie wątpliwości wobec podstawowych pryncypiów, jakich nie znano od dziesiątków lat; one to właśnie miały stać się punktem wyjścia dla współczesnego nacjonalizmu polskiego. Jednocześnie zaś sprowokowali gwałtowne skutki uboczne, które całkowicie wymknęły się spod ich kontroli. Na Ukrainie siły konfederatów zaatakowała od tyłu tak zwana koliszczyzna - powstanie chłopów i Kozaków, które krwawo rozprawiło się ze szlachtą, Żydami i duchowieństwem. Powstanie na krótko odwróciło uwagę wojsk rosyjskich i królewskich, które wspólnie wyruszyły przeciwko konfederatom. W Humaniu (Umań) doprowadziło ono do masakry, której rozmiary przeszły do legendy. Około dwudziestu tysięcy ludności katolickiej i żydowskiej zapędzono do kościołów i synagog i z zimną krwią wymordowano. Powstańcy ukuli slogan – „Lach, Żyd i sobaka - wse wira odnaka” i w ciągu trzech tygodni nieokiełznanego gwałtu i przemocy wyrżnęli niemal dwieście tysięcy ludzi. Później powstanie stłumiono z równym okrucieństwem. Przywódca, Maksym Żeleźniak, dostał się w ręce Rosjan i został zesłany na Syberię. Jego pułkownika, Iwana Gontę, wydano Polakom - został żywcem odarty ze skóry i poćwiartowany [362] Patrz Koliszczyna 1768 . Materiali, red. R.T. Trońko. Kijów 1970. .

W ciągu następnych miesięcy Rosjanie pod wodzą Kreczetnikowa pomagali hetmanowi Branickiemu w ściganiu konfederatów. Jednakże w październiku rozpętali zarzewie gwałtownej reakcji ze strony Turcji. Zirytowana faktem, że Katarzyna złamała obietnicę wycofania swoich wojsk z Polski - Porta otomańska nakazała aresztowanie rosyjskiego posła w Konstantynopolu. Równało się to wypowiedzeniu wojny. Katarzyna dostała się w „widły” dwóch wojen, które musiała prowadzić jednocześnie w Polsce i w Turcji.

Kłopotów szybko przybywało. Uwikłana w wojnę przeciwko Turcji, Katarzyna nie dysponowała oddziałami, które mogłyby tłumić powstania, jakie wybuchły w Krakowie, w Wielkopolsce i na Litwie. W 1769 r. odkryła, że konfederaci barscy utworzyli w Białej, na granicy austriackiej, tak zwaną Generalność i że w podejmowanych akcjach udzielają im pomocy francuscy oficerowie. W r. 1771 ponownie rozgorzała otwarta wojna. Młody Suworow miał wielkie kłopoty z opanowaniem błyskotliwej improwizacji Kazimierza Pułaskiego w Polsce i hetmana Ogińskiego na Litwie. Ostatni bastion oporu, klasztor na Jasnej Górze w Częstochowie, padł dopiero 18 sierpnia 1772 r. [363] Klasyczną pracą obejmującą pierwsze lata panowania Stanisława Augusta jest opracowanie W. Konopczyńskiego, Konfederacja barska . Warszawa 1936-38, t. 1, 2. Na temat roli konfederacji barskiej w tworzeniu polskiej tradycji romantycznej patrz Przemiany tradycji barskiej . Studia . Kraków 1972.