Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Fryderyk pruski był ogromnie zadowolony z przebiegu wydarzeń. Czekał, aż polski kocioł porządnie zawrze, i dopiero wtedy sam w nim zamieszał. W listopadzie 1768 r. przedstawił plan rozbioru, opracowany podobno przez niejakiego hrabiego Lynara. Widząc, że Katarzyna nie jest jeszcze gotowa, czekał stosownej chwili, przez cały czas sugerując carowej, że niewdzięczni Polacy nie zasługują na pobłażliwość, jaka ich z jej strony spotyka. Czyż nie zagwarantowała im ich „złotej wolności”? Czyż nic była rzeczniczką tolerancji religijnej? Czy nic zniosła dość obelg od niebezpiecznych republikanów i zuchwałych biskupów? Katarzyna, której schlebiała pełna prostoty elegancja rozwiązania proponowanego przez Fryderyka, ale dla której wciąż jeszcze upokarzająca była klęska jej własnych pierwotnych planów, coraz chętniej słuchała jego podszeptów. Gdyby nie przystała na propozycję Fryderyka, musiałaby stanąć w obliczu perspektywy przyłączenia się Prus do Austrii i Turcji, które wspólnie utworzyłyby przeciwko niej potężną koalicję.

Ciosy, które ostatecznie przełamały opory Katarzyny, dosyć nieoczekiwanie zadali Austriacy - zwłaszcza zaś przebiegły doradca Marii Teresy, Kaunitz, który wykazywał ogromne talenty w służbie swojej pani. W 1769 r., korzystając z kłopotów, które odwracały uwagę Rzeczypospolitej, wojska austriackie wkroczyły na Spisz i dokonały jego aneksji ad damnum evitandum . W r. 1770 ruszyły dalej, do Nowego Targu i Nowego Sącza, które również zostały zaanektowane. Podnoszono głosy protestu przeciwko działaniom Rosji w Polsce i w r. 1771 Austria połączyła się ze swoim tradycyjnym wrogiem, Turcją, wspólnym przymierzem przeciwko Rosji. Było to dokładnie to, na co czekał Fryderyk. Teraz mógł twierdzić, że słabość Polski osiągnęła punkt, w którym stała się ona zagrożeniem dla międzynarodowej równowagi sił; punkt, w którym legalny rozbiór stał się środkiem koniecznym do ukrócenia bezprawnych aneksji. Jego brat, książę Henryk pruski, jesienią 1770 r. odwiedził Petersburg, gdzie przedstawił te argumenty. Okazały się ostateczne. W czerwcu 1771 r. Prusy i Rosja w zasadzie podjęły postanowienie o rozbiorze. Maria Teresa dla przyzwoitości wahała się do lutego 1772, kiedy to przyjęła zaproszenie do uczestnictwa. Ustalono wszystko z wyjątkiem szczegółów.

Kwestia podziału łupów zajmowała umysły dyplomatów przez zaledwie pięć miesięcy. Fryderyk, jako inicjator całego przedsięwzięcia, poczęstował się skromnie Prusami Królewskimi i Kujawami. Powstrzymanie się od zabrania Gdańska było dowodem jego umiarkowania. Katarzyna ograniczyła się do polskich Inflant oraz do województw połockiego, witebskiego, mścisławskiego i mińskiego. Utwierdziła też swą kontrolę nad Kurlandią. Maria Teresa natomiast, odczekawszy najdłużej, mogła sobie teraz pozwolić na największe podbijanie ceny. Kaunitz upierał się przy większej części południowej Małopolski - od Białej na granicy śląskiej, na zachodzie, po granicę turecką na Dniestrze, na wschodzie. W ostatecznym rozrachunku Prusy zabrały 5% terytorium Rzeczypospolitej i skromne 580 000 jej mieszkańców; Rosja - 12,7% terytorium i 1 300 000 mieszkańców; Austria wreszcie - tylko 11,8% terytorium, ale aż 2 130 000 dusz. (Patrz Rys. M). Wyrzuty sumienia rozbiorców zostały więc precyzyjnie wymierzone. Traktat rozbiorowy podpisano w Petersburgu 25 lipca (według kalendarza juliańskiego), czyli według kalendarza gregoriańskiego 5 sierpnia 1772 r. [364] Recueil des actes dipiomatiques... , op. cit., nr 34. 5 sierpnia 1772 r.. s. 40-41. Patrz O. Halecki, Why was Poland partitioned? , „Slavic Review”, XXII (1963). s. 432-441. W preambule podano następujące powody:

Au nom de la Très-Sainte Trinité.

L'esprit de faction, les troubles de la guerre intestine dont est agité depuis tant d'années le Royaume de Pologne, et l'anarchie qui chaque jour y acquiert de nouvelles forces, (...) donnent de justes appréhensions de voir arriver la décomposition totale de l’État (...)

Et en même temps, les Puissances voisines de la République ayant à se charge des prétentions et des droits aussi ancients que légitimes [365] W imię Trójcy Przenajświętszej. Duch stronniczy, podtrzymujący anarchię w Polsce, każe obawiać się zupełnego rozkładu państwa (...) Więc Austria, Prusy i Rosja, mając zresztą względem Polski pretensje o prawa równie dawne jak słuszne (...). (Przekład: W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska , op. cii., s. 151. Patrz również tekst w: W. Konopczyński. Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego . Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej , zeszyt 43. Kraków 1924. s. 17. cyt. wg: Volum. Legum. VIII. s. 27-33; przyp. tłum.). .

Od Polaków żądano, aby jak najgrzeczniej poddali się takiemu traktowaniu. Z inicjatywy nowego ambasadora Rosji w Polsce, Stackelberga, zwołano sejm. Marszałek sejmu, Adam Poniński, został w zamian za uzyskanie zatwierdzenia postanowień traktatów wyniesiony do godności podskarbiego, z pensją 3000 dukatów miesięcznie. Tymczasem zawiązano kolejną konfederację i powołano kolejną komisję. Króla namówiono, aby się do niej przyłączył; w lecie 1773 r. podpisał on wszystkie wymagane dokumenty. Wszystkie trzy traktaty dotyczące cesji Rzeczypospolitej na rzecz poszczególnych rozbiorców zostały przyjęte przez komisję 18 września, ratyfikowane zaś przez sejm 30 września 1773 r. Do końca przestrzegano wszystkich subtelności prawnych. W powietrzu unosiły się komplementy pod adresem łaskawych królów i cesarzowych oraz hołdy składane „złotej wolności”. W efekcie nie tylko uzyskano zgodę ofiary na operację, ale namówiono ją, żeby sama wzięła do ręki nóż. Jedynym monarchą, który zaprotestował, był król Hiszpanii.

W świecie, który nie dbał o losy Rzeczypospolitej, rozbiorowe machinacje przeszły niemal nie zauważone. Chętnie wierzono we frazesy. Powszechnie uznawano winy Polski. Dworscy apologeci z Berlina. Petersburga i Wiednia podkreślali trudną sytuację, w jakiej znaleźli się ich władcy. We właściwym czasie historycy dworscy i państwowi - od Karamzina po Treitschkego - zaczęli się rozwodzić nad szczęściem Polaków, którym dane był zaznać błogosławieństwa obcej władzy [366] Patrz M. Serejskl. Europa a rozbiory Polski , Warszawa 1970: praca ta zawiera pełny przegląd historiografii rozbiorów i stanowisko krajów Europy wobec upadku Polski. . Nikt nie wydawał się dostrzegać kuglarskich sztuczek, pod którymi ukrywała się wyrafinowana międzynarodowa przemoc. Carlyle był blisko prawdy, gdy nazwał rozbiory „rozstrzygającą operacją chirurgiczną”. Zapomniał jedynie dodać, że celem chirurgii jest leczyć, nie zaś kaleczyć lub zabijać. Fryderyk zaplanował operację, której oczywistym celem było osłabienie Rzeczypospolitej i pozbawienie jej możliwości stawiania oporu. Rozczarowany ubocznymi skutkami wcześniejszych aktów bezpośredniej agresji, teraz udoskonalał technikę, która kosztowała mniej, sprawiając jednocześnie wrażenie bardziej skutecznej. Demoniczny chirurg z góry upatruje sobie ofiarę i poznaje jej słabości. Potem, pozując na życzliwego obserwatora zaniepokojonego objawami choroby, tak długo drażni chore miejsce, aż wywoła konwulsje, a ofiara zacznie skręcać się z bólu. Następnie radzi zbawienną operację, na którą zdesperowana ofiara daje się łatwo namówić. W trakcie operacji pilnuje, aby skalpel chirurga pozostawił akurat tyle chorej tkanki, ile trzeba do ponownego wywołania stanu zapalnego, a asystentów zachęca, aby dla ćwiczenia się w swej sprawności przy okazji amputowali pacjentowi rękę lub nogę. Potem, gdy bardzo osłabiony pacjent cierpi na następny atak konwulsji, można mu przepisać kolejną operację, a potem jeszcze jedną i jeszcze jedną. Jeśli w końcu pacjent umrze, a jego majątek znajdzie się w kieszeni lekarza, światu zawsze można oznajmić z żalem, że choroba od początku była złośliwa i że podejmowano wszelkie wysiłki i ponoszono wszelkie koszty, aby chorego uratować. W końcu to przecież lekarz wypisuje akt zgonu. Kto się dowie, że w gruncie rzeczy choroba wcale nie była śmiertelna? Kto będzie podejrzewał, że pacjent został podstępnie zamordowany? Jak dobrze wiedział Fryderyk, metoda „rozstrzygającej operacji chirurgicznej” miała wszelkie pozory szacownej legalności. Była o wiele bezpieczniejsza i o wiele bardziej skuteczna niż zaatakowanie ofiary na ulicy. Co więcej, jako że wiązała się z minimum jawnej przemocy, zdobywała temu, kto ją zręczniej stosował, podziw cywilizowanego świata. Jest to cudowna metoda, którą na swój własny sposób miała doprowadzić do perfekcji Katarzyna, a którą wschodzący tyrani przyszłych epok z tak wielką ochotą naśladowali.