Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

W chwili zakończenia wojny w Europie, 9 maja 1945 roku, Pierwsza Polska Dywizja Pancerna stała pod Wilhelmshaven, Drugi Korpus — w Bolonii, Pierwszy Korpus Pancerny — nad Łabą w Czechosłowacji. Jedyna polska formacja, która cieszyła się znaczną autonomią, partyzancka Armia Krajowa, otrzymała tyleż praktycznego wsparcia od aliantów, co od Sowietów. Z wielkich ofiar Polaków poniesionych w wojnie przeciwko Hitlerowi nie wypłynęły żadne proporcjonalne korzyści dla przyszłych losów Polski [216] Z głównych źródeł dotyczących udziału sił zbrojnych Polski w II wojnie światowej należy wymienić: Polskie siły zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1—3, Londyn 1950—1983, oraz Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej — Ludowe Wojsko Polskie 1943—1945, Warszawa 1973. Patrz także W. Anders, An Army in Exile: the Story of the Second Polish Corps, Londyn 1949;Cz. Podgórski, Lenino, Warszawa 1972; Ch. Cannell, Monte Cassino: the Historic Battle, Londyn 1963; M. Wańkowicz, Monte Cassino, Warszawa 1972. . (Patrz rozdz. XX tomu II).

Na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci polskie wojska zapisały na swoim koncie zaledwie jedno samodzielne zwycięstwo. „Cud nad Wisłą”, który zdarzył się w sierpniu 1920 r., jest czymś równie wyjątkowym w nowożytnej historii Polski, co w karierze Armii Czerwonej. Ten jeden jedyny raz Polacy wyszli zwycięsko z samotnej potyczki z siłami zbrojnymi swojego wielkiego sąsiada. Jak to się stało, wciąż pozostaje sprawą do dyskusji. Zwycięstwa nie można z pewnością przypisać ani starannemu planowaniu, ani systematycznym przygotowaniom. Sam Piłsudski nazywał je „starciem”, „bijatyką”, „bagarre”, „absurdem”. Mówił o „nicości sił”, „irracjonalnej słabości”, „wielkim ryzyku, sprzecznym ze wszelkimi zasadami sztuki wojennej”. Jego przeciwnicy wskazywali na umiejętności przebywającego wówczas z wizytą w Polsce generała Weyganda, na szaleństwo Tuchaczewskiego, na machinacje Stalina lub nawet boską Opatrzność — na wszystko poza zdecydowaniem i zimną krwią Piłsudskiego. Całkowite wyjaśnienie nie jest znane, a jeśli obecna cenzura polityczna nadal będzie się utrzymywać, naród polski nigdy nie pozna nawet podstawowych faktów [217] J. Piłsudski, Rok 1920, Warszawa 1937, wraz z tekstem M. Tuchaczewskiego Pochodzą Wisłę; W. Sikorski, La campagne polono-russe de 1920, Paryż 1928; Norman Davies, White Eagle, Red Star — the Polish-Soviet War, 1919—1920, Londyn 1972; N. E. Kakurin, A. Melikow, Wojna z Bielopoliakami 1920 goda, Moskwa 1925; La Guerre polono-sovietique de 1919—1920, Collection Historique de 1’Institut d’Etudes Slaves, nr XXII, Paryż 1975. (Patrz przyp. 2, rozdz. I, s. 514; przyp. tłum.). .

W istniejących warunkach w Polsce nie mogła się rozwinąć żadna trwała i ogólna tradycja wojskowa. Ponawiające się klęski wciąż na nowo umniejszały kompetencję kolejnych pokoleń w oczach następnych generacji. Po chwilach nadziei nieodmiennie następowały gorzkie rozczarowania. Korpusy oficerskie, pułki i kolegia wojskowe nigdy nie zaznały radości ani takiego sukcesu, ani takiej ciągłości trwania, jakie mogłyby zapewnić przekazanie ich następcom własnych postaw i doświadczeń w sposób budzący jakiekolwiek zaufanie. Natomiast wspaniale rozwinęła się mocna wiara w osobiste cnoty polskiego żołnierza jako jednostki. Wytrwałość i siła w obliczu przeciwieństw losu, umiejętność improwizacji, oddanie sprawie, brak troski o własne bezpieczeństwo — wszystkie te cechy zyskiwały podziw towarzyszy broni we wszystkich formacjach, w których służyli

Legend jest oczywiście mnóstwo. Pozbawieni w czasach nowożytnych należnej im porcji wojskowej chwały, Polacy wciąż wracają do opowieści o dawnym męstwie swego narodu. Ogniem i mieczem, Potop i Pan Wołodyjowski , powieściowa trylogia Henryka Sienkiewicza, opowiadająca o podniecających przygodach z czasów wojen kozackich i szwedzkich z połowy XVII wieku, wciąż nie traci swej wybitnej pozycji w świecie popularnej literatury, a w ostatnim okresie mody na filmy historyczne, trafiła również na czoło list filmowych przebojów. Jak wszyscy bohaterowie historyczni, od Sobieskiego przez Kościuszkę, Poniatowskiego, Sowińskiego i majora Hubala, pan Wołodyjowski zdobywa tym wyższą pozycję dzięki temu, że jego czyny dokonywały się w kontekście narodowej katastrofy. Tak więc — zgodnie z polskim sposobem myślenia — cnoty jednostki potrafią zatriumfować nad zbiorową klęską; waleczność polskiego żołnierza okupuje porażki polskiego wojska; szacunek dla samego siebie płynie z przegranej.

Nikt z badaczy dziejów polskiej wojskowości nie okazał się dokładniejszy — ani też bardziej proroczy — od Jeana-Jacques’a Rousseau. W 1771 roku, w przededniu rozbiorów, Rousseau przepowiedział, że Polska nigdy nie będzie miała armii zdolnej dorównać armiom swoich sąsiadów. „Nigdy nie będziecie mieli siły zaczepnej”, pisał, „długo jeszcze nie będziecie mieli odpornej; ale (…) macie już siłę zachowawczą, która was, nawet ujarzmionych, ustrzeże od zniszczenia i zachowa wam rząd i wolność w jej jedynym i prawdziwym sanktuarium — w sercu Polaków” [220] J.-J. Rousseau, Uwagi nad rządem Polski, tłum. M. Starzewski, Kraków 1924, s. 74. .

Obok Irlandii, Sycylii i niektórych regionów Niemiec, ziemie polskie mają nieproporcjonalnie duży udział w zasilaniu szeregów europejskiej emigracji. Za granicą mieszka niemal jedna trzecia ogółu etnicznych Polaków. Zadziwiająco duży procent utrzymuje taką lub inną formę kontaktu ze starym krajem. Od dwustu lat wciąż odgrywają oni istotną, a dziś już tradycyjną rolę w życiu państwa i narodu [221] Badania w tej dziedzinie cieszą się ostatnio w Polsce dużym poparciem ze strony władz. [Patrz przyp. 2, rozdz. I] Patrz Dzieje Polonii w XIX i XX wieku: referaty i komunikaty, wyd. M. Drozdowski, Toruń 1974; także: R. Bierzanek, Stan i potrzeby badań naukowych nad problematyką polonijną, „Problemy Polonii Zagranicznej”, V (1966/7); J. Zubrzycki, Emigration from Poland in the nineteenth and twentieth centuries, „Population Studies”, VI (1953), s. 248—272; B. P. Murdzek, Emigration in Polish Social-Political Thought, 1870—1914, Boulder—Nowy Jork 1977. .

Emigrację można podzielić na dwie odrębne kategorie: polityczną i ekonomiczną. (Ci, którzy nie pasują do żadnej — na przykład ukochani polscy współmałżonkowie obywateli innych państw — odgrywają w tych statystykach rolę jedynie marginesową).