Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Napoleońska strategia i taktyka ataku przez zaskoczenie bardzo przemawiały do wspomnień o wojennych obyczajach szlachty i współgrały z legendą Tarnowskiego i Sobieskiego. W trzyletniej szkole elementarnej i rocznej szkole aplikacyjnej zwracano systematycznie uwagę na wychowanie wojskowe i techniczne [212] M. Kukieł, Dzieje wojska polskiego w dobie napoleońskiej. Warszawa 1920; J. Pachoński, Legiony polskie 1794—1807, Warszawa 1971, t. 1—3. . (Patrz rozdz. XII tomu II).

Wojsko Królestwa Kongresowego wprowadzało pomysły francuskie do formacji przekształconych na modłę rosyjską. Narzucenie rosyjskich praktyk sztabowi głównemu i wprowadzenie bezlitosnej dyscypliny wśród szeregowych żołnierzy niewątpliwie stało się istotnym czynnikiem kryzysu politycznego z 1830 roku.

Jednocześnie jednak gruntowne przeszkolenie oficerów i przedłużenie okresu służby wojskowej do dziesięciu lat umożliwiło wojsku polskiemu stawienie czoła

Rosjanom z pewną dozą zaufania we własne siły. Wojna rosyjsko-polska z 1831 roku stała się w historii nowożytnej jedną z dwóch okazji, w których Polacy zmierzyli się z Rosjanami jak równy z równym [213] M. Chojnacki, Wojsko Królestwa Polskiego 1815—1831, Warszawa 1961. . (Patrz rozdz. XIII tomu II).

W latach 1831—1914 oficjalne wojsko polskie praktycznie nie istniało. Polskim inicjatywom wojskowym — tak w okresie powstań z lat 1846, 1848 i 1863, jak w legionie Mickiewicza we Włoszech czy w polskich oddziałach konnicy podczas wojny krymskiej — brak było wszelkich znamion zgranego i skonsolidowanego działania. Należały do tradycji owego romantycznego świata wojny amatorskiej i partyzanckiej, w którym ważniejszy jest sam udział w grze i wytrwanie na placu boju niż myśl o zwycięstwie [214] M. Kukieł, Problemes des guerres d’insurrection au XIX siecle, „Antemurale”, II (1959), s. 70—79; K. Wyczańska, Polacy w Komunie Paryskiej 1871 r.. Warszawa 1958. .

W ciągu owego długiego okresu, liczącego ponad osiemdziesiąt lat, udział Polaków w służbie sił zbrojnych mocarstw rozbiorowych stanowił doświadczenie o pierwszorzędnym znaczeniu. Obecność w prowincjach polskich ogromnych garnizonów rosyjskich, pruskich i austriackich, a także organizacja stałych okręgów wojskowych, zależnych od Petersburga, Berlina czy Wiednia, miała doniosłe konsekwencje dla życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego całego rejonu.

W szeregi wojska trafiały całe pokolenia młodych Polaków. Tam wpajano im zasady lojalizmu politycznego panujące w pułku, do którego trafili; tam też uczyli się słuchać rozkazów wydawanych po rosyjsku lub po niemiecku. W Prusach zapotrzebowanie armii na wykształconych rekrutów stało się podstawowym bodźcem do rozwoju systemu oświaty państwowej, a w konsekwencji — do germanizacji. Na przykład w roku 1901 99% rekrutów z Wielkopolski umiało czytać i pisać po niemiecku. W Rosji i Austrii, gdzie poziom oświaty był niższy, tożsamość Polaków nie ginęła tak łatwo pod obcym zalewem. Jednocześnie jednak wielu wykształconych Polaków trafiało do różnych korpusów oficerskich. Chociaż katolikom polskim wiodło się gorzej w służbie protestanckich Prus i prawosławnej Rosji, nazwiska polskie znaleźć można na wojskowych listach sztabowych i honorowych wszystkich trzech cesarstw. Marszałek Konstanty Rokossowski (Konstantin Rokossowskij (1896—1968), który urodził się w Warszawie jako syn polskiego maszynisty kolejowego i wstąpił do armii rosyjskiej podczas I wojny światowej, był zaledwie ostatnim z długiej listy oficerów polskich w służbie cara, na której znaleźli się także:

Władysław Anders (1892—1970), Józef Dowbór-Muśnicki (1867—1937), Zygmunt Piłsudski, R. Łągwa (1891—1938) i Lucjan Żeligowski (1865—1947). W Prusach Polacy trafiali się rzadziej wśród oficerów niż wśród podoficerów, którzy tworzyli szkielet niemieckiej armii; natomiast w Austrii oficerowie pokroju Tadeusza Rozwadowskiego (1866—1928), Stanisława Szeptyckiego (1867—1950) i Stanisława Hallera (1872—1940), którym powierzano dowództwo na najwyższych szczeblach, nie należeli bynajmniej do wyjątków. Wszyscy ci żołnierze pozostawali pod silnym wpływem tradycji armii, w których pełnili służbę; ukształtowała ich też intensywność wojennych przeżyć w okopach I wojny światowej. Nic więc dziwnego, że kiedy ich wezwano do dzieła tworzenia nowego polskiego wojska, okazało się, że jest im bardzo trudno ze sobą współpracować.

Kampania Legionów polskich w latach 1914—17 była do pewnego stopnia odtworzeniem scenariusza działania ich napoleońskich poprzedników, od których zresztą wzięły swoją nazwę. Ich cele nie zostały w pełni osiągnięte — ani w dziedzinie wojskowej, ani też w dziedzinie politycznej. Idea Piłsudskiego, aby o niepodległość Polski walczyć pod austriackimi rozkazami, okazała się równie niepraktyczna jak plan Dąbrowskiego, aby podjąć walkę po stronie Napoleona w nadziei odbudowania dawnej Rzeczypospolitej. Warunki polityczne ustanowione w 1917 roku przez Niemców z ramienia państw centralnych były całkowicie nie do przyjęcia. (Patrz rozdz. XVIII tomu II). Natomiast znaczenie psychologiczne Legionów było i tym razem ogromne, a nieoczekiwane proklamowanie niepodległości narodowej zaledwie w siedemnaście miesięcy po ich przymusowym rozwiązaniu stworzyło byłym legionistom niepowtarzalną szansę podjęcia służby wojskowej w Drugiej Rzeczypospolitej. Poza samym Piłsudskim pierwsze wojenne doświadczenia zdobywali w Legionach generałowie Józef Haller (1873—1960), Marian Kukieł (1885—1973), Kazimierz Sosnkowski (1885—1969) i Władysław Sikorski(1881—1943) [215] Na temat historii Legionów, patrz: H. Bagiński, U podstaw organizacji Wojska Polskiego 1908-1914, Warszawa 1935; A. Garlicki, Geneza Legionów, Warszawa 1964; W. Lipiński, Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905—1918, wyd. 2, Warszawa 1935; S. Arski, My, Pierwsza Brygada, Warszawa 1963. .

W życiu Drugiej Rzeczypospolitej wojsko odgrywało rolę o kapitalnym znaczeniu. Ono właśnie było w znacznej mierze odpowiedzialne za obronę i zachowanie manny niepodległości, która tak niespodziewanie spadła z nieba w 1918 roku.

Ufność Sztabu Generalnego w militarne możliwości Polski okazała się złudna, ale w roku 1939 poświęcenie i odwaga polskiego wojska, okazywane w niewyobrażalnie trudnych warunkach, nierzadko mogły służyć za wzór. (Patrz rozdz. XIX tomu II).

Podczas II wojny światowej kontrola nad licznymi formacjami polskimi nie leżała w polskich rękach. W 1940 roku zrekonstruowane wojsko, które pod francuskimi rozkazami walczyło pod Narvikiem i we Francji, liczyło 80 000 żołnierzy. Po upadku Francji jego resztki przedostały się do Wielkiej Brytanii, gdzie zostały przeformowane, tworząc Pierwszy Polski Korpus pod rozkazami brytyjskimi. Po roku 1941 utworzono dwie odrębne polskie armie na terenie ZSRR.

Pierwsza — polska armia na Wschodzie — utworzona głównie z byłych deportowanych więźniów i dowodzona przez generała Władysława Andersa, opuściła Związek Radziecki, udając się na Bliski Wschód, gdzie została ostatecznie wcielona do Drugiego Polskiego Korpusu Ósmej Armii Brytyjskiej. Jej niezwykłej odysei, drogą wiodącą z obozów na Syberii i w Azji Środkowej do Buzułuku nad Samarą, Taszkientu, Pahlawi, Bagdadu, Jerozolimy, Kairu, Tobruku, Anzio, Rzymu, Sangro do linii Gotów, nigdy należycie nie zrelacjonowano zachodnim czytelnikom. Druga armia pojawiła się w 1943 roku jako Pierwsza Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Politycznie podlegała ona polskim komunistom w Moskwie i pozostawała całkowicie pod rozkazami sowieckiego dowództwa. W marcu 1944 roku pojawiła się na arenie wydarzeń jako Pierwsza Armia Polska pod wodzą generała Zygmunta Berlinga (1896—1980), aby wziąć udział w kampaniach na froncie wschodnim. W tym okresie wojny oddziały polskie walczące w szeregach armii brytyjskiej liczyły około 195 000 żołnierzy, wojska zaś pod rozkazami radzieckimi — 78 000 żołnierzy. W latach 1944—45 liczby te wzrosły odpowiednio do 228 000 i 400 000; szeregi wojsk pod dowództwem radzieckim zasilili poborowi z wyzwolonych ziem polskich. Wszystkich tych ludzi wezwano do podjęcia ogromnych ofiar, których ostateczny cel był nieco dwuznaczny. W bitwie o Anglię w 1940 roku zasługą polskich lotników było około 15% strat poniesionych przez nieprzyjaciela, Polacy przyczynili się więc w sposób istotny do uratowania Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy jednak nigdy nie odwzajemnili tego gestu — ani w latach 1939—40, ani 1944—45 — dla ratowania Polski. W bitwach pod Lenino na froncie wschodnim w październiku 1943 roku, pod Monte Cassino we Włoszech w maju 1944 i pod Arnhem we wrześniu 1944 roku jednostki polskie wykazały niezwykłą odwagę i poniosły znaczne straty, uczestnicząc w operacjach o wątpliwej wartości.